Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| FƏSĠL 4. MÜƏSSĠSƏNĠN TƏSƏRRÜFAT
FƏALĠYYƏTĠNĠN PLANLAġDIRILMASI 4.1. PlanlaĢdırmanın mahiyyəti, prinsipləri və metodları Sənayenin elmi əsaslarla idarə olunmasının ən mü- hüm cəhətlərindən biri də onun planlaşdırılmasıdır; plan- laşdırma idarəetmənin əsas funksiyasıdır; planlaşdırma idarəetmə vasitəsidir. Planlaşdırma, bazar iqtisadi sisteminə əsaslanan cə- miyyətin iqtisadi qanunlarının, xüsusilə tələb və təklif ara- sında tarazlıq qanunun düzgün dərk olunması və istifadəsi əsasında xalq təsərrüfatına, onun ayrı-ayrı sahələrinə, mü- əssisələrə rəhbərliyin formasıdır. Əgər planlaşdırmanın prinsipləri, planın tərtibində tət- biq olunan metod və istifadə olunan göstəricilər sistemi iq- tisadi proseslərin mahiyyət və əlaqələrini düzgün nəzərə ala bilirsə, belə planlaşdırma elmi planlaşdırma hesab olunur. “Plan” yunan sözü olub, məzmununa görə “rəvan”, “bərabər” sözlərinə uyğun gəlir. Plan-məqsədi, məzmunu, həcmi, metodları, ardıcıllığı, icra olunma vaxtı göstərilməklə müəyyən bir dövr üçün yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan iş və tapşırıqların məcmusunu özündə əks etdirən sənəddir (məsələn, tədris planı, istehsal planı, biznes-plan və s.). Planlaşdırma plan dövrü üçün işlənib hazırlanan iqti- sadi və sosial məsələlər kompleksi olub, onların həlli vasi- təsilə cəmiyyətin ehtiyaclarının həyat səviyyəsinin yüksəl- dilməsini nəzərdə tutur. Planlaşdırma – məqsədə çatmaq üsuludur, resursların tədarükü və məhsul istehsalının vax- tında, ahəngdar istehsal edilməsinin zəruri şərtidir. 75 “Planlaşdırma” anlayışına, elmi formalaşdıran bilik- lər sistemi kimi və habelə ictimai həyatın bütün sahələri- nin şüurlu nizamlanmasına yerləşdirilmiş fəaliyyət növü, praktiki proses kimi də baxmaq olar. Planauyğun inkişaf – ölkənin təsərrüfatının ən mü- hüm üstünlüklərindən ibarətdir. Planlaşdırma nəinki müm- kündür, hətta obyektiv olaraq, zəruridir. İctimai istehsalın müxtəlif sahələrinin inkişafında daimi və planauyğun pro- porsionallıq olmadan, istehsal vasitələri istehsalı ilə isteh- lak vasitələri istehsalı arasında, sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında, sənayenin sahələri və ayrı-ayrı müəssisələri ara- sında proporsionallıq olmadan iri təsərrüfatı müvəffəqiy- yətlə idarə etmək olmaz. Bütün bu proporsiyalar ölkənin xalq təsərrüfatı planlarında nəzərdə tutulur və həmin planlar yerinə yetirilərkən onlara riayət edilməlidir. Planlaşdırma istehsalın arası kəsilmədən artması və təkmilləşməsi, məhsuldar qüvvələrin düzgün yerləşdiril- məsi və inkişaf etməsi üçün zəruri şərtdir. O, əmək və ma- terial ehtiyatlarından qənaətlə istifadə edilməsinə şərait yaradır və ölkələrinin təsərrüfat quruculuğunu əlaqələn- dirməyə imkan verir. Bütünlükdə xalq təsərrüfatının inkişafının planlaşdı- rılması onun ayrı-ayrı sahələri və müəssisələrinin işinin planlaşdırmaq zərurətini müəyyən edir. Sənaye müəssisə- ləri fəaliyyətinin planlaşdırılması müəssisə, habelə müəs- sisənin sexlərinin və onların ayrı-ayrı sahələrinin işinin planlaşdırılması (müəssisədaxili planlaşdırması) cəmiyyə- tin planlaşdırmasının ümumi sisteminin ayrı-ayrı halqala- rıdır. Müəssisə üzrə və müəssisədaxili planlaşdırma sahə və xalq təsərrüfatı planlaşdırmasının bilavasitə ardı olmaq- la, onunla bir vəhdət təşkil edir. 76 İctimai istehsal prosesinin həyata keçirilməsinin “tələb – resurs – planlaşdırma – vəzifə – funksiya – qərar” sistemində idarəetmənin planlaşdırma funksiyası mühüm yer tutur. Buna görə də müəssisə daxilində planlaşdırma işləri idarəetmənin bütün pillələrində – sexlərdə, istehsal sahələrində, briqadalarda və bütövlükdə müəssisə üzrə həyata keçirilir. Hər sənaye müəssisəsinin planı dövlət si- farişi xalq təsərrüfat planının tapşırıqlarına, dövlət sifarişi əsasən tərtib edildiyindən müəssisənin fəaliyyətinin plan- laşdirilması direktiv xarakter daşıyır. Dövlət sifarişi hər istehsalat kollektivi üçün əsasdır və hökmən yerinə yeti- rilməlidir. Sənaye müəssisələrinin planları möhkəm təməl üzə- rində qurulur, çünki ictimai istehsal sistemində hər müəs- sisənin yeri dürüst müəyyən edilmişdir. Dövlət sifarişləri müəyyən miqdarda və müəyyən keyfiyyətli məhsul hazır- lamaq üçün müəssisə qarşısında onun üzərinə konkret və- zifələr qoyur. Eyni zamanda plan bu vəzifələri yerinə ye- tirmək üçün müəssisənin ixtiyarında olan materialları və əmək ehtiyatlarını da müəyyən edir. Müəssisədə planlaşdırma işi yalnız plan orqanlarına məxsus bir vəzifə deyildir; plan müəssisənin hər sahəsinin, hər sexinin işinə ediləcək rəhbərliyin əsasıdır. Müəssisədaxili planlaşdırma müəssisə kollektivinin canlı və əməli fəaliyyətidir. İstehsala plan üzrə rəhbərlik etmək, planları tamamilə və artıqlaması ilə yerinə yetir- mək uğrunda aparılan mübarizədə əldə edilmiş təcrübələ- rin öyrənilməsinə, ümumiləşdirilməsinə və onlardan isti- fadə edilməsinə əsaslanır. O planların yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək işi ilə üzvi surətdə əlaqədardır; planların yerinə yetirilməsinə nəzarət edilməsi isə istehsalın gedişini 77 düzgün nizama salmağa, müəssisənin normal işini pozan disproporsiyaların əmələ gəlməsinə yol verməməyə, plan- ların vaxtından əvvəl yerinə yetirilməsi üçün ehtiyatları aşkar etməyə imkan verir. Zavod üzrə və zavoddaxili əsas planlar əmək və maddi vəsait sərfinin mütərəqqi normalarına əsasən hazır- lanır. Planların göstəriciləri texniki – iqtisadi hesablama- larla əsaslandırılır. Bu, onlara səfərbəredici xarakter verir, istehsalı daha da inkişaf etdirməyə, texnikanın tərəqqisinə, əmək və maddi vəsait sərfini azaltmağa kömək edir. Müəssisələrin və onların bölmələrinin (sexlərin, sa- hələrin) planları nəinki kollektivin qarşısına müəyyən və- zifələr qoyur, bu planlar habelə həmin vəzifələri həll et- mək üçün konkret yollar da göstərir. Planlarda zaman və məkan etibarilə müəssisə planın necə yerinə yetirilməsi, planı nəinki tam, hətta artıqlaması ilə də yerinə yetirmək üçün nə kimi təşkilat texniki tədbir- lərin görülməsi və müəssisəyə nə kimi vəsait alınması la- zım gəldiyi haqqında da göstərişlər olur. Planlaşdırma sənaye müəssisəsinin və onun bütün bölmələrinin (sexlərin, sahələrin, təsərrüfatın) istehsal-tə- sərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir. Buna gö- rə də müəssisədaxili planı vahid göstəricilər kompleksin- dən ibarətdir. Plan göstəricilərinin vəhdəti onunla müəyyənləşdiri- lir ki, əvvələn müəssisənin ayrı-ayrı hissələri arasında üzvi əlaqə vardır və onların fəaliyyətinin bütün nəticələri bir- birindən asılıdır. İkincisi də, müəssisənin hər planı, hansı müddətə bu plan tutulursa tutulsun və müəssisənin fəaliy- yətinin hansı sahəsini əhatə edirsə etsin, təsdiq edilmiş ey- ni göstəricilərə əsaslanır. 78 Müəssisədaxili planlaşdırma prosesində bu göstəricilər daha da təfsilləşdirilərək, istehsalın ayrı-ayrı haqlarının iş planlarına çevrilir. Bunu plan tutulan dövrlər haqqında da söyləmək olar. Hər hansı bir qısa dövr üçün tərtib olunan planlar daha uzun müddət tutulmuş planlarla əlaqədar olur. Müəssisədə planlaşdırmanın mühüm vəzifələrindən biri eyni texnikanı və qabaqcıl texnoloji prosesləri tətbiq etmək və onlardan səmərəli surətdə istifadə edə bilmək üçün lazımi şərait yaratmaqdan ibarətdir. Planlaşdırma əməyin təşkilini yaxşılaşdırmağa, kadr- ların mədəni – texniki səviyyəsini müntəzəm surətdə yük- səltməyə, təsərrüfat hesabını möhkəmləndirməyə, qənaət üsuluna riayət etməyə kömək etməlidir. Müəssisədaxili planlaşdırmanın vəzifələrindən biri də, texniki tərəqqi ilə, habelə itkinin və qeyri-məhsuldar xərc- lərin aradan qaldırılması ilə əlaqədar olan daxili istehsal ehtiyatlarını aşkara çıxarıb, onları səfərbərliyə almaqdan ibarətdir. Bunlar müəssisəyə öz planını nəinki tamamilə, hətta artıqlaması ilə yerinə yetirmək üçün imkan yaradır. Müəssisədə plan işinin əsas mahiyyəti aşağıdakılar- dan ibarətdir. a) yeni məhsul istehsalına hazırlıq işlərinə aid planlar tərtib etmək; b) istehsalı mənimsəmiş məhsul- ların hazırlanması planlarını tərtib etmək; c) istehsal üçün zəruri olan iş qüvvəsini, material, enerji və başqa maddi resursları müəyyən etmək və d) plan dövründə müəssisə- nin istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərini texniki- iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaq. Bu işin keyfiyyətlə icra edilməsi istehsalın daxili ehtiyatlarının müntəzəm surətdə aşkara çıxarılmasını və onlardan istifadə edilməsini təmin etmək üçün təşkilat-texniki tədbirlər hazırlanmasını nəzər- də tutur. 79 Zavoddaxili planlaşdırma prosesində planların layı- hələrinin geniş surətdə müzakirə edilməsi təşkil edilir, plan tapşırıqları bilavasitə icraçılara çatdırılır, planın yeri- nə yetirilməsi üçün operativ hazırlıq işləri aparılır, planın bir qərarda yerinə yetirilməsinə mane olan səbəblər aradan qaldırılır və bu məsələdə də istehsalın gedişinə arasıkəsil- mədən nəzarət edilir və o nizama salınır. Müəssisədə plan sahəsində aparılan işlərə istehsal, əmək, əmək haqqı və məhsulun maya dəyəri planlarının yerinə yetirilməsinin texniki-iqtisadi cəhətdən təhlil edil- məsi işi də daxildir ki, bu da uçot və hesabatdan əldə edi- lən məlumat əsasında həyata keçirilir. İri müəssisələrdə plan işinin bölüşdürülməsi zərurəti meydana gəlir. Bu, məsələn, yeni məhsul istehsalına hazır- lıq və onun mənimsənilməsi, yeni texnikanın tətbiq edil- məsi, material-texniki təchizat, avadanlığın təmiri və əsaslı tikinti işlərinin planlaşdırılmasına aiddir. Plan işinin bu bölmələrindən hər birinə müvafiq istehsalın işinin plan- laşdırılması da daxil edilir. Adətən, zavoddaxili planlaşdırma aşağıdakı prinsip- lər əsasında həyata keçirilir: a) demokratik mərkəziyyət prinsipi-əsas strateji mə- sələlərin həllində mərkəzləşdirilmiş rəhbərliyin demokra- tiyanın inkişafı ilə, planlaşdırmada əmək kollektivinin iştirakının genişləndirilməsi ilə əlaqələndirilməsini nəzər- də tutur; b) elmlilik prinsipi–iqtisadiyyatın dərk edilmiş inki- şaf qanunauyğunluqlarından istifadə olunmasını, hər bir müəyyən dövrdə fəaliyyət göstərən obyektiv və subyektiv amillərin nəzərə alınmasını nəzərdə tutur; 80 c) fasiləsizlik prinsipi – o deməkdir ki, müəssisənin perspektiv, cari və operativ planları qarşılıqlı əlaqəli ol- malı və planların yerinə yetirilməsinin müxtəlif mərhələlə- rində əldə edilmiş resurs və nəticələrdən asılı olaraq, real iqtisadi vəziyyətin daim dəyişən şəraiti nəzərə alınmalıdır; d) komplekslilik prinsipi – planların istehsalın bütün tərəflərini, yəni istehsalı, elmi-texniki tərəqqini, əmək, maliyyə və s. – ni əhatə etməsini nəzərdə tutur. Bu prinsip tələb edir ki, müəssisə miqyasında ayrı-ayrı məsələlərin həllinə kompleks yanaşılsın; e) mütənasiblik prinsipi – o deməkdir ki, istehsal ilə istehlak arasında, əsas istehsal ilə qeyri-istehsal sahələri arasında və s. müəyyən mütənasiblik təmin olunmalıdır; f) optimallaşdırma prinsipi – seçilmiş meyar baxımın- dan ən yaxşı optimal planın müəyyən edilməsini təmin edir. Müəssisədə planların optimallaşdırılması meyarı kimi mənfəət, rentabellik və gətirilmiş məsrəflər çıxış edə bilər. Bunların arasında səmərəli əlaqələri yaratmaq üçün bu proseslərin gedişatı əsasında gələcək inkişafını (plan- laşdırmasını) müəyyən etməkdə iqtisadi metodların kö- məyi ilə həll etmək olar. Adətən, sənaye müəssisələrində planlaşdırma işlərini həyata keçirmək üçün balans, norma- tiv, analitik, proqram-məqsədli və iqtisadi-riyazi metodlar- dan istifadə edilir. Məlumdur ki, geniş təkrar istehsal mürəkkəb və çox- tərəfli, sahələrarası qarşılıqlı istehsal əlaqələri şəraitində baş verir. Bu cür əlaqələr həm natural və həm də dəyər formasında məcmu ictimai məhsulun istehsalı, bölgüsü, tədavülü (mübadilə) və istehlakı proseslərini birləşdirir. Çoxillik təcrübəsi göstərmişdir ki, maddi istehsal sahələri arasındakı ən səmərəli proporsiya və kəmiyyət 81 əlaqələrini müəyyən etmək üçün balans metodunun müs- təsna əhəmiyyəti vardır. Ümumiyyətlə, balans metodunun mahiyyəti planın elementləri (bölmələri) arasında əlaqə yaratmaq, plan tap- şırıqlarının uzlaşdırılması və planın texniki-iqtisadi cəhət- dən əsaslandırılmasından ibarətdir. Xalq təsərrüfatı isteh- sal sahələrin, o cümlədən sənayenin planlaşdırılmasında istifadə olunan bu metod sənaye planın bütün bölmə və göstəriciləri arasında əlaqə yaradılmasına, onların kəmiy- yət asılılığının müəyyən edilməsinə imkan verir. Onun kö- məyi ilə iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış vahid, real pla- nın işlənib hazırlanmasına, planda yarana biləcək müəy- yən uyğunsuzluqların və nəhayət, istehsaldaxili ehtiyatla- rın müəyyən olunaraq, səfərbərliyə alınmasına nail olmaq mümkün olur. Balans metodunun köməyi ilə optimal plan- larının tərtib edilməsi işi xeyli asanlaşır. Bazar iqtisadi sisteminə daxil olmuş ölkələrin proq- nozlaşdırma və inkişaf proqramlarının tərtibi praktikasın- da geniş istifadə edilən metodlardan biri də normativ me- toddur. O, elmi cəhətdən əsaslandırılmış mütərəqqi norma və normativlərin tətbiqinə əsaslanır. Norma və normativlə- rin mütərəqqiliyi istehsal edilən məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması şəraitində onlarda planlaşdırılan elmi- texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin, istehsalın və əməyin təşkilinin qabaqcıl üsullarının maksimum əks etdirilməsi ilə təmin edilir. Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|