Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

7.4. Dövriyyə vəsaitlərinin normalaĢdırılması 
 
Müəssisənin vəsaitlərinə olan tələbatını müəyyən et-
mək,  həmin  müəssisənin  material  –  texniki  təchizatını 
düzgün təşkil etmək və materiallardan qənaətlə istifadə et-
mək  üçün  bunların  sərfinin  normalaşdırılması  böyük  əhə-
miyyətə malikdir. 
Material – enerji ehtiyatlarını sifarişlər və  müqavilə-
lər  ilə  əlaqələndirmək,  istehsalın  fasiləsizliyini  təmin  et-
mək    və  müəssisənin  maliyyə  vəziyyətini  yaxşılaşdırmaq 

---

 
 
187 
üçün  dövriyyə  vasitələrini  normalaşdırırlar.  Burada  əsas 
məqsəd  dövriyyə  vasitələrinin  ayrı  –  ayrı  ünsürləri  üzrə 
əsaslandırılmış norma və normativləri müəyyən etməkdir. 
Bu norma və normativlərin kəmiyyəti ilə olmalıdır ki, on-
lar  az  miqdarda  vəsaitlə  istehsal  prosesinin  və  məhsulun 
realizə  edilməsi  və  hesablaşmaların  müəyyən  olunmuş 
müddətlərdə həyata keçirilməsini təmin etsin. 
Maddi ehtiyatların sərfinə dair verilən normalar plan 
tapşırığı olub, istehsalın texnikası, texnologiyası və təşkili-
ni təkmilləşdirməkdən  ötrü planda nəzərdə tutulan tədbir-
lərin həyata keçirilməsini nəzərə almaqla məhsul vahidini 
hazırlamaq  və  ya  sənaye  xarakterli  işləri  yerinə  yetirmək 
üçün    lazım  olan  xammal  və  materialların  icazə  verilmiş 
maksimum miqdarını müəyyən edir. Material resurslarının 
sərfini normalaşdırmaqda məqsəd müəssisənin daxili ehti-
yat mənbələrini aşkara çıxarıb səfərbərliyə almaq və mate-
rialları səmərəli sürətdə və qənaətlə işlətməkdən ibarətdir. 
Xammal  və  material  sərfi  üzrə  normaların  əhəmiyyəti  bir 
də bundan ibarətdir  ki, onlar müəssisələrin material fond-
larına  olan  tələbatını  düzgün  müəyyən  etməyə  imkan  ve-
rir.  Bu  normalar  müəssisədə  zəruri  olan  materiallara  dair 
tələbatnamələri  tərtib  etmək  və  bu  tələbatnamələri  yoxla-
maq  üçün  material  –  texniki  təchizat  planlarını  tapmaq 
üçün təməl təşkil edir. 
Dövriyyə vəsaitləri üzrə olan normalar, maddi– enerji 
resursları  olan  normalar  kimi,  mütləq  kəmiyyətlərlə  (neçə 
günlük  ehtiyatla)  müəyyən  edilir.  Bu  zaman  müəssisənin 
özünə  məxsus olan xüsusiyyətləri nəzərə alınır: a) istehsal 
və  realizə  dövrünün  uzunluğu;  b)  istehsal  dövrünün  ha-
zırlığı; ç) emaletmə  və  yığma  sexləri arasında  bölüşdürül-
məsi;  d)  materialların  istehsala  buraxılması  dövriliyi; 

---

 
 
188 
e)məhsul təhvilverənlərin istehlakçı müəssisələrdən uzaqlı-
ğı; k) məhsul təhvilvermənin tezliyi, müntəzəmliyi; l) gön-
dərilən  məhsulların  komplektliyi  və  miqdarı;  m)  məhsul 
təhvilverənlərlə hesablaşma qaydası və forması və s. 
Sənaye  müəssisələr  vəsaitlərin  səmərəli  istifadəsi 
normaların  təsnifatını  nəzərdə  tutur  və  onların  müxtəlif 
növlərini fərqləndirir. Material ehtiyatlarının sərfi norma-
ları və yarım normaları onların işlənib hazırlanması  meto-
dikasından, təyinat və istifadə xarakterindən olan fərqləri-
nə və s. görə aşağıdakı formada təsnifləşdirilir: 
- normalaşdırılan materialın təyinatına görə; 
- normalar üçün nəzərdə tutulmuş dövrünə görə; 
- normalaşdırma obyektinə görə; 
- materialların nomenklaturundan asılı olaraq qrupla-
ra bölünür. 
Materialın  təyinatına  görə  normaları  təsnifləşdirər-
kən  birinci  qrupa  əsas  materialların  sərfi  normaları  daxil 
edilir. Bu normalar, bir qayda olaraq, hər konkret məmulat 
üçün ayrılıqda müəyyən edilir. 
İkinci  qrup,  köməkçi  materiallar  sərfinə  aid  norma-
lardan  ibarətdir.  Bu  qrupun  daxilində  bir  neçə  yarımqrup 
ayrılması  məqsədə  daha  uyğundur  ki,  bunlardan  da  hər 
birinin  özünə  məxsus  normalaşdırma  xüsusiyyəti  vardır. 
Məsələn: 
- hazır  məhsula  cismən  daxil  olan  köməkçi  material 
(maşınqayırma  sayəsində  rənglər,  xam  kətanı  hazırlamaq 
üçün işlədilən xlor maddəsi və s.) sərfi normaları; 
- əmək  alətlərinin  saz  işləməsi  üçün  sərf  edilən  kö-
məkçi material (sürtgü yağları, silmə materialları, ötürücü 
qayışlar və s.) sərfi normaları; 

---

 
 
189 
- təmir  üçün  işlədilən  materialların  (bərkidici  detal-
lar, surik, qurğuşun və s.) sərfi normaları; 
- tara və qablaşdırma  materialların  (meşə  materialla-
rı, karton və s.) sərf normaları; 
       -  normal  əmək  şəraiti  üçün  işlədilən  yanacağın  və 
başqa materialların sərfi normaları və s. 
Elektrik  enerji  sərfi  normaları  ayrıca  bir  qrup  təşkil 
edir; bu normaları elektrik enerjisindən istifadə xarakterin-
dən, yəni elektrik motorları üçün hərəkətverici qüvvə kimi 
istifadə  edilməsi,  texnoloji  məqsədlərə,  məsələn,  elektrik 
sobalarında alümin, nikel və sairə əritmək sərf edilməsi və 
işıq  üçün  istifadə  edilməsi  xarakterindən  asılı  olaraq  ya-
rımqruplara bölmək olur. 
Tətbiq  dövrlərinə  görə  normalar  illik,  kvartallıq  və 
operativ cari normalara bölünür. İllik normalar məhsul (və 
ya  iş)vahidinə  bir  ildə  orta  hesabla  sərf  edilən  materialın 
maksimum miqdarını müəyyən edir. İllik normalar, müəs-
sisənin il ərzində orta hesabla əldə etməli olduğu sərfiyatın 
səviyyəsini əks etdirərək ayrı-ayrı plan dövrləri üzrə konk-
retləşdirilir. 
Metal sərfinin illik normaları kvartallıq (rüblük) nor-
malarına  bölünə  bilər.  Belə  bölgü  fəsillərindən  asılı  olan 
material  sərfi  cəhətdən,  məsələn,  elektrik  stansiyalarında 
yanacaq sərfi, donma istehsalında koks sərfi, dəmir yolla-
rında yanacaq sərfi cəhətdən daha əsaslı hesab oluna bilər. 
Materialların sərfinin illik normaları operativ – texni-
ki normalar şəklində dəqiqləşdirilir; bu normalar texnoloji 
prosesin  və  istehsal  təşkilinin  konkret  şəraiti  üçün  mak-
simum xammal və ya material sərfini müəyyən edir. Ope-
rativ –  texniki normalar illik normalardan onunla fərqlənir 
ki, bu normalar daha müfəssəl sürətdə tərtib edilir, müəssi-

---

 
 
190 
sədə həyata keçirilən ayrı-ayrı texniki və təşkilatı tədbirlə-
ri  daha  konkret  surətdə  nəzərdə  tutulur.  Material  sərfinin 
operativ  –  texniki  normalarının  tətbiq  müddəti  həm  də 
bütün müəssisələr üçün eyni deyildir. Bu normalar bir ay, 
iki ay, beş ay və i. a. yəni texnika və  ya istehsalın təşkili 
sahəsində  material  sərfi  üzrə  dəyişiklik  əmələ  gətirən  bu 
və  ya  digər  tədbirlərin  həyata  keçiriləcəyi  müddətə  qədər 
tətbiq edilə bilər. 
Material  sərfi  normaları,  onların  tətbiq  miqyasında 
asılı olaraq, fərdi normalara və toplu normalara bölünür. 
Müəyyən zavodda və ya müəyyən tip avadanlıqda (qazan-
da, sobada) hazırlanan konkret məhsul vahidinə sərf edilən 
material normaları fərdi normalara aid edilir. 
Bir neçə eyni müəssisə tərəfindən hazırlanan eyni bir 
məhsula (və ya görülən eyni bir işə) material sərfi norma-
ları toplu normalara aid edilir. Məsələn, bir neçə  elektrik 
stansiyası  tərəfindən  elektrik  enerjisi  hasil  edilməsi  üçün 
yanacaq sərfi normaları, bir neçə mədəndə neft çıxarılması 
üçün  elektrik  enerjisi  sərfi  normaları,  bir  neçə  zavodda 
hazırlanan  dəzgaha  qara  metal  prokatı  sərfi  normaları 
toplu norma sayılır. 
Normalaşdırma obyektindən asılı olaraq məmulat üz-