Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

DÜŞÜNDÜRÜCÜ TAPŞIRIQLAR:

1. 
   Valideyn-övlad münasibətlərinə dair nümunələr gətirin.
   
2. 
   Tək və çoxuşaqlı ailələrdə olan tərbiyə üsullarına dair fikrinizi bildirin.
   
3. 
   Aztəminatlı ailələrlə işi necə qurmaq lazımdır?
   
4. 
   İşsizlərin ailələri ilə sosial-pedaqoji işi qurmaq barədə fikrinizi qeyd edin.
   

MÖVZU 8. VALİDEYN HİMAYƏSİNDƏN MƏHRUM OLMUŞ UŞAQLARLA SOSİAL-PEDAQOJİ İŞ

Əhatə olunan məsələlər:

1. 
   Valideyn himayəsindən məhrum uşaqlarla işin mahiyyəti
   
2. 
   Valideyn himayəsi olmayan uşaqlarla işləyərkən sosial müəllimin əsas funksiyaları
   
3. 
   Sosial işçinin valideyn himayəsindən məhrum uşaqlarla apardığı iş
   

Qoruyucu ailədə sosial müəllim himayədar rolunu oynayır. Uşağın himayədar ailəyə uyğunlaşması başlayır ki, bu da həm uşaq, həm də valideynlər üçün yaranan problemlərlə əlaqələndirilir. Bu baxımdan valideynlər üçün maarifləndirici kurslar yaradılır.

Sosial müəllim və digər mütəxəssislər yeni proqram hazırlayırlar. Övladlığa götürən ailədə valideynlər üçün təlimin məzmunu bir çox hallardan asılıdır: uşağı hansı ailənin övladlığa götürməsindən (böyük, uşaqsız, bir və ya iki nəfər valideyn kimi çıxış edir, övladlığa götürən valideynlərin yaşı neçədir, övladlığa götürən valideynlər hansı səbəblərdən istifadə olunur), böyüklərin uşağı ailəyə qəbul etməsi və s., habelə ailəyə övladlığa götürülən uşağın fərdiliyi (yaşı, cinsi, xəstəliyin olması, bioloji valideynlərin olması və s.).
Qoruyucu ailənin sonrakı himayəsi himayədar ailədə uşağın təhsili və tərbiyəsi ilə bağlı yarana biləcək problemlərin vaxtında müəyyən edilməsi və həlli, himayədar valideynlər tərəfindən tərk edilməsinin qarşısının alınması ilə bağlıdır.
Uşağa sosial yardımın əsas vəzifələrindən biri konkret halda onların məcmusu nəzərə alınmaqla gələcək taleyinin təşkilidir.
Əsas uşaq qrupları:
1. Valideynləri vəfat etmiş uşaqlar;
2. Valideynləri valideynlik hüquqlarından məhrum edilmiş uşaqlar;
3. Valideyn himayəsini müvəqqəti itirmiş uşaqlar (xəstəxanada olan, istintaq altında olan, axtarışda olan, həbsdə olan);
4. Fiziki və ya cinsi zorakılığa məruz qaldıqları ailələrin uşaqları; uşaqlarının yemək verilmədiyi, bütün gün və ya gecə nəzarətsiz qaldığı, valideynlərin içki içdiyi və ya dalaşdığı ailələrdən olan uşaqlar;
5. Məcburi köçkünlərin uşaqları;
6. Evi qəzalı vəziyyətdə olan ya ümumiyyətlə evi olmayan, ya da sanitar-gigiyenik normalara cavab verməyən uşaqlar.
Uşaq haqqında qərar qəbul etməzdən, yardım fəaliyyətinin həcmini müəyyən etməzdən əvvəl, yardım fəaliyyətinin həcmini müəyyən etmək, uşağın ailə həyatının şərtlərini, onun ailə və sosial əlaqələrini (sosial dairəsini), maraqlarını öyrənmək lazımdır. Buna görə uşaqların sağlamlıq məlumatları, məktəbəqədər təhsil müəssisələri haqqında məlumat əldə edilməlidir. Bütün bu işləri əsasən sosial pedaqoq həyata keçirir.
Valideyn himayəsi olmayan uşaqlarla işləyərkən sosial müəllimin əsas funksiyaları:

1. 
   Uşağın sosial statusu ilə bağlı məlumatların toplanması. Bu məqsədlə müəllim uşağın ailəsinə baş çəkir, maddi-məişət şəraitini öyrənir, yaşayış şəraiti ilə bağlı yoxlama aktı tərtib edir, ailədəki psixoloji-mənəvi ab-havanı, valideynlərin uşağa münasibətini müəyyən edir, digər qohumları, qonşuları, məktəbi ilə təmasda olur, məktəbəqədər təhsil müəssisəsinə müraciət edir.
   
2. 
   Hər bir uşaq üçün açılmış şəxsi işdə sənədlərin toplanması və saxlanması. Qovluqda ailə haqqında məlumatlar, uşağın ailəsinə baş çəkmə aktları, doğum haqqında şəhadətnamə (və ya surəti), sosial nömrəsi, sığorta polisi, əmanət kitabçası, əmlakın inventarlaşdırılması, məhkəmə qərarı və hökmün surətləri, müxtəlif orqanlara müraciətlər və s. yer alır. Uşağa nə cür kömək və dəstək göstərildiyini, onun gələcək taleyi ilə bağlı gözlənilən qərarı mütləq qeyd edin. Bu məqsədlə “Uşaqların Sosial Kartı”ndan istifadə olunur. Belə bir kart uşağın həyat vəziyyətini və uşağı müşayiət etməyin düzgünlüyünü qiymətləndirmək üçün əlverişlidir, çünki bütün hadisələr gündəlikdə qeyd olunur.
   
3. 
   Aztəminatlı ailələrdən olan uşaqlara yardım göstərən digər qurumlarla əlaqə saxlamaq.
   
4. 
   Uşağın övladlığa, qəyyumluğa götürülməsi və ya başqa müəssisəyə köçürülməsi maraqları naminə cinayət işinin başlanması üçün sənədlərin hazırlanmasında müəssisənin direktoruna köməklik göstərmək.
   
5. 
   Uşağa sosial dəstək (məktəbə, peşə məktəbinə yerləşdirmə və s.).
   
6. 
   Sığınacaqda yaşayıb ailələrinə qayıdan və ya himayəyə götürülən uşaqların məişət şəraitinin müşahidəsi.
   

Aydındır ki, bu vəzifələr sosial müəllimlə bütün pedaqoji kollektiv arasında sıx əlaqə tələb edir.
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, sosial pedaqoqun mühüm vəzifəsi ailəyə qayıtmaq imkanı haqqında düzgün qərar qəbul etmək üçün ailənin həyat şəraitini öyrənməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial müəllimin cəza funksiyaları yoxdur, onun vəzifəsi vəziyyəti daha dolğun qiymətləndirmək və bunun üçün uşaq və yaxınları ilə əlaqə və qarşılıqlı anlaşma yaratmaqdır.
Sosial işçi ilə birlikdə bir sıra razılaşmaya nail olmaq üçün biz xarici psixoloqların müzakirəsi və bir sıra üsullardan istifadə olunur. Bu halda “müştəri” sözü həm idarələrə, həm də digər ailə üzvlərinə aiddir.
Söhbətə xoş söhbətlərlə başlayın. Mənfi təzahür yaradan hallardan uzaq olun. Yeniyetmələrlə söhbətə başlayarkən bu qaydaya riayət etmək xüsusilə vacibdir, çünki onlar böyüklərin təsirindən qurtulma mərhələsindən keçirlər və onların dünyasına nüfuz etmək cəhdlərindən ehtiyatlanırlar.
Simpatik reaksiya nümayiş etdirin və vəziyyətlərin mürəkkəbliyini başa düşdüyünü ifadə edin. Həssaslıq əlaqə yaratmağa kömək edir, çünki həmsöhbət sosial işçini onun taleyi ilə maraqlanan bir şəxs kimi qəbul etməyə başlayır.
Müştəri ilə “özünüz kimi davranın - təbii, səmimi olun, hisslərinizi boğmayın. Ünsiyyət tərzi açıq və rahatdır. Bu ünsiyyət üsulu müştərinin mənfi emosiyalarını neytrallaşdırmağa kömək edir.
Sosial işçini maraqlandıran problemi öyrənməzdən əvvəl, müsahibə zamanı müştərinin hazırkı vəziyyətinə diqqət yetirilməlidir. Belə bir hazırlıqdan sonra maraq problemini öyrənməyə davam edə bilərsiniz. Sonrakı söhbət zamanı həvəsləndirici şərhlərdən istifadə edərək rəyi dəstəkləyin. Elə olur ki, bir ziyarət kifayət etmir, təkrar ziyarətlər etmək lazımdır. Hər dəfə sosial müəllim tərəfindən “Ailə ziyarəti dəftəri”ndə yaşayış şəraiti, ziyarət zamanı vəziyyəti, valideynlərin və digər ailə üzvlərinin davranışı, uşaq haqqında məlumatlara reaksiyası əks etdirilən ətraflı qeyri-rəsmi hesabat tərtib edilir. Bu aktlar və ya hesabatlar valideynlik hüquqlarından məhrumetmə və ya uşaqların məhkəməyə çıxarılması ilə bağlı işin başlanması zamanı istifadə edilə bilən sənəddir. Müxtəlif səbəblərdən ailəyə daxil olmaq mümkün olmadıqda və ya valideynlər danışmaqdan imtina etdikdə, qonşularla və digər qohumlarla söhbət etmək lazımdır. Uşaqlarının korlandığı, zorla oğurlandığı, aldadıldığı, məktəbə göndərilməsinin heç vecinə də olmayan ailələr var. Bu ailələrin uşaqlarının çarpayısı olmur, döşəmədə yatırlar.
Sosial işçinin uşağın ailəsinə baş çəkməsi uşağın ailəyə qaytarılması məsələsini həll etməyə imkan verir. Yaxud onu həyatı və sağlamlığı üçün təhlükəli vəziyyətdən xilas etmək əhəmiyyəti daşıyır. Uşağın ailəyə qaytarılması bu və ya digər səbəbdən mümkün olmadıqda başqa çıxış yolları axtarmaq lazımdır. Amma qohumları onu himayəsinə götürmək istəmir və ya ala bilmir, onun internat və ya uşaq evinə verilməsi üçün sənədlər hazırlanır.
Uşaqlara sosial yardım həm də həyat problemlərinin həllində yardımı əhatə edir, yəni uşağa mövcud mənzilin verilməsi, habelə müxtəlif növ pensiyalar üçün hesabların açılması (çocuğunu itirməyə görə, sosial, valideynlik hüquqlarından məhrum olan valideynlər üçün aliment) kimi məsələlər.
On səkkiz yaşına çatmış, lakin iyirmi üç yaşına çatmamış yetim və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar arasından orta və ali peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində təhsil alan tələbələrin tam dövlət təminatı və əlavə sosial təminat hüququ vardır.
Yetim və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar üçün müəssisələrin məzunları dövlət tərəfindən tam təmin olunmuş və təhsilini başa vurduğuna görə bu müəssisədə qalma müddətini başa vurmuş şəxslərdir. Sosial müdafiəyə əlavə təminatlar - yetimlərin və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların, habelə kimsəsiz və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların tam zamanlı peşə təhsili alarkən hüquqlarının sosial müdafiəsi üçün qanunvericiliklə təsbit edilmiş əlavə tədbirlər mövcuddur.
Ümumi və ya orta ümumi təhsil almış, yetim və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlardan təhsil haqqı tutulmadan orta-ixtisas və ali peşə təhsili müəssisələrinə qəbula hazırlıq kursları vardır.
Yetim və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlardan olan tələbələrə tam dövlət dəstəyi ilə yanaşı, həmin təhsil müəssisəsində təhsil alanlar üçün müəyyən edilmiş təqaüdün məbləği ilə müqayisədə məbləği azı əlli faiz artırılan təqaüd də ödənilib və həm də istehsalat təlimi və praktiki məşğələlər dövründə hesablanmış yüz faiz əmək haqqı verilməlidir.
Kimsəsiz və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlardan olan tələbələrə tədris ədəbiyyatının və yazı materiallarının alınmasına görə təhsil müəssisəsini bitirənə qədər üç aylıq təqaüd məbləğində illik müavinət ödənilməlidir. Bu müavinətin ödənilməsi tədris ilinin əvvəlindən 30 gün müddətində müvafiq büdcələrdən təhsil müəssisələrinə ayrılan vəsait hesabına həyata keçirilməlidir.
Yetimlərə və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlara, habelə kimsəsiz və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlara əmək və istirahət üçün məktəb və tələbə idman, istirahət düşərgələrinə (bazalarına), sanatoriya-kurort müəssisələrinə pulsuz vəsiqələr verilməlidir. Müvafiq büdcədən bu məqsədlər üçün ayrılan vəsaitlər, büdcədənkənar vəsaitlər və qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər mənbələr hesabına tibbi göstərişlər, istirahət yerinə pulsuz gediş-gəliş, müalicə və geri qayıtmaq imkanı vardır.
Keçən əsrin ortalarından etibarən elmi-texniki tərəqqi nəticəsində insanların təhsil almağa həvəslərinin artması, şəhərdə iş yerlərinin çoxalması, mədəni-maarif müəssisələrinin kəndlə müqayisədə şəhərdə çox olması və s. nəticəsində rayon-kənd həyat tərzini şəhər həyat tərzi ilə əvəz etmişlər.
Yetimlərin və sosial yetimlərin sosial vəziyyəti çox ağırdır. Onlar ailə üzvünün sosial rolunu tam mənimsəmək imkanı yox idi. Stasionar sosial mərkəzlərdə olan uşaqların əhəmiyyətli bir hissəsini sosial yetimlər təşkil edir. Müxtəlif sosial qrupların şagirdlərindən stasionar uşaq baxım müəssisələrində təxminən hər ikinci uşaq var.
Yetimlərin meydana çıxması, sayının artması və valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlar dövlət sosiallaşma və xalq təhsili infrastrukturunun məhv edilməsinə səbəb ola bilər.
Bazar münasibətləri şəraitində uşaqların sosiallaşmasının və asudə vaxtının təşkilinin yeni səmərəli strukturunun (sisteminin) formalaşması da baş verir.
Uşaqların sosiallaşmasına çox vaxt açıq və gizli təbliğat aparan kütləvi informasiya vasitələri, pornoqrafiya, zorakılıq, cinayət, qəddarlıq, narkomaniya, sərxoşluq, siqaret çəkmək, vaxtın mənasız və mənasız xərclənməsi və s. mənfi təsir göstərir.
Yad əxlaq və mədəniyyətin ən pis nümunələri çox vaxt uşaqlar və gənclər arasında yetişdirilir. Uşaqların sosiallaşması və yuxarıda göstərilən əlverişsiz şəraiti düzəltmək üçün bu gün həyata keçirilən qanunvericilik və ictimai təşəbbüslər, təəssüf ki, adekvat deyil.
İmkansız ailələrdən olan uşaqların əksəriyyətində sosial deformasiyanın nəticəsi olan əsas sosiallaşma institutları kimi ailəyə, məktəbə emosional mənsubluq yoxdur. Bu növ dörd əsas formada olur: öyrənmə əlilliyi, davranış pozğunluqları, təmas pozğunluqları və qarışıq formada, o cümlədən yuxarıda göstərilən simptomların birləşməsi.
Uşaqlıqda sosial uyğunlaşma (ifadə edilmiş formada) əmək bacarıqlarına malik olmayan zəif təhsilli insanların formalaşmasına, tam hüquqlu ailə yaratmaq üçün mənəvi yönümlü, psixoloji, yaxşı valideyn olmaq istəyi və s. məsələlərə səbəb olur.
Əhəmiyyətli dərəcədə sosial cəhətdən məhrum, uyğunlaşmayan uşaqlar böyüyərək, demək olar ki, istənilən əxlaqi, etik və hüquqi normaların sərhədlərini asanlıqla keçərək bütün cəmiyyət üçün sosial təhlükəyə çevrilirlər.
Sosial reabilitasiya mərkəzlərindən keçən bütün uşaqlar var. Mürəkkəb tibbi vəziyyət çox vaxt onların sosial laqeydliyi ilə əlaqədardır. Dəhşətlisi odur ki, hətta, prenatal inkişaf dövründə belə bu uşaqların əksəriyyəti fiziki və psixoloji sağlamlıqlarına son dərəcə mənfi təsir göstərən stress faktorlarına məruz qalırdılar. Bu, hamiləliyin əlverişsiz gedişi, hamiləliyin inkişafı ilə əlaqədardır. Gələcək ananın siqaret, alkoqol və ya hətta narkotikdən sui-istifadəsi, ananın düzgün olmayan pəhrizi və yuxu, qeyri-sağlam həyat tərzi dölün inkişafının pozulmasına səbəb olur. Tibbi cəhətdən belə uşaqların sosial reabilitasiya mərkəzlərində müayinəsi göstərir ki, onların hamısında somatik xəstəliklər var ki, bunların əksəriyyətində onlar prenatal, neonatal dövrdən və ya körpəlikdən uzanan inkişaf etmiş və ya xroniki olur.
Beləliklə, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlarla sosial-pedaqoji iş prosesi mühüm faktlar baxımından diqqəti cəlb edir.