Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilib. 3-cü nəşr Moskva: Akademik Layihə

Əlillərə sosial xidmət
"Rusiya Federasiyasında əlillərin sosial müdafiəsi Haqqında" Federasiya qanunu Rusiya Federasiyasında əlillərin sosial müdafiəsi sahəsində dövlət siyasətini müəyyən edir. Qanunun məqsədi əlillərin digər vətəndaşları ilə bərabər mülki, iqtisadi, siyasi və Rusiya Federasiyasının Konstitusiyası ilə nəzərdə tutulmuş başqa hüquqlar və azadlıqların təminatı reallaşmalıdır. Sosial müdafiə həmçinin beynəlxalq hüququn qəbul etdiyi prinsiplərə və normalarına və Rusiya Federasiyasının beynəlxalq müqavilələrinə uyğun olaraq təşkil olunmuşdur.
Göstərilən Qanuna əsasən, o şəxs əlildir ki, onda xəstəliklər, travmaların nəticələri və ya qüsurlarla şərtlənmiş, həyat fəaliyyətinin məhdudiyyətinə gətirən və onun sosial müdafiəsi ehtiyacına səbəb olan orqanizmin funksiyalarının sabit nasazlığı ilə sağlamlığın pozulması halları vardır. Məhdud həyat fəaliyyəti dedikdə müəyyən şəxs tərəfindən özünəxidməti həyata keçirmək, müstəqil hərəkət etmək, istiqamətlənmək, öz davranışına nəzarət etmək, oxumaq və əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq, ünsiyyət saxlamaq qabiliyyətinin və ya imkanının tam və ya qismən itkisi anlaşılır.
Orqanizm funksiyalarının nasazlığı və həyat fəaliyyətinin məhdudiyyəti dərəcəsindən asılı olaraq əlil şəxslərə əlillik qrupu müəyyən edilir; 16 yaşa qədər şəxslərə isə "əlil uşaq" kateqoriyası müəyyən edilir.
Rəsmi məlumatlara əsasən, son 10 il ərzində ilk dəfə əlil şəxslərin sayının artması aşağıdakı kimidir.
Ilk dəfə əlil şəxslərin sayı

il	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
10 min əhaliyə	51.7	61.5	75,7	77.7	76.5	91,1	79.9	77.7	77,4	72,3
Min nəfər	765	411	1113	1143	1124	1347	1170	1142	1131	1050

Cədvəldən göründüyü kimi, ilkin əlilliyin artması 1990-cı ildən 1995-ci ilə qədər tədricən olurdu. Sonra sıçrayış oldu, nəticədə 1999-cu ilə qədər əks dinamika müşahidə olundu. Ehtimal ki,1995-ci ildə ilkin əlilliyin kəskin artması 12 yanvar 1995-ci ildən Federasiya qanununun qəbulu ilə bağlıdır. Bu qanuna görə əlil müharibə iştirakçılarına ümumi xəstəliyə görə pensiyanın iki növünün alınmasına hüquq verilmişdi: yaş üzrə və əlillik üzrə. Bu onunla təsdiq edilir ki, əlilliyin sıçrayışı əsasən təqaüd yaşında olan şəxslərin hesabına oldu. Hal-hazırda əlilliyə ilkin çıxışın göstəricisi 1991- 1992-ci illərin səviyyəsinə yaxınlaşır.

Beləliklə, əlilliyin ümumi göstəricisinin dinamikasının tendensiyası kifayət qədər əlverişli görünür. Ancaq əlilliyin səviyyəsinin aşağı düşməsi ictimai sağlamlıq vəziyyətinin yaxşılaşdığını bildirmir. Xəstələnmə artır. Əgər 1996-cı ildə 1000 nəfər əhalidə 648,5 nəfəri təşkil edirdisə, 1999-cu ildə artıq 709,9 nəfəri təşkil edirdi. Xəstəliklərin sayının artması onların, xüsusilə sosial əhəmiyyətli sayılan siniflərin əksəriyyəti üzrə qeyd edilir. Belə ki, rəsmi statistik məlumatlara əsasən, 1992-ci ildə təhlükəli yenitörəmələrin ilk dəfə aşkar edilmiş hadisələrinin sayı 1000 nəfər əhalidə 5,9 təşkil edirdi, 1995-ci ildə - 6,6 və 1999-cu ildə — 8,1; 1995-ci ildə aktiv vərəm 5,8; qan dövranı sisteminin xəstəlikləri — 11,5 (1992), 13,3 (1995) və 16,2 (1999), endokrin sisteminin xəstəlikləri və qidalanmanın nasazlıqları, müvafiq olaraq, 4,2, 5,5, 8,1 faiz təşkil etmişdir. Ilk dəfə psixiatrik xidmətləri tərəfindən qeydə alınmış psixi xəstələrin sayı 10 il ərzində 35%-dən çox artdı. Əsasən psixosomatik xəstəliklərin və nevrozların artması qeyd edilmişdir. Bu da sosial-psixoloji amillərin təsiri ilə bilavasitə səbəbiyyət əlaqəsinə malikdirlər.
Əlillik vəziyyətinin düzgün bir şəkildə başa düşülməsi üçün əlilliyin səbəbləri və yaş üzrə paylanması böyük əhəmiyyət daşıyır.
İlk dəfə xəstəliklərin əsas sinifləri üzrə əlil hesab olunan şəxslərin sayı aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
Səbəblərə görə birinci əlilliyin dinamikası

əlilliyin səbəbləri /il	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Qan dövranı orqanlarının xəstəlikləri	39	39,6	38,1	50,3	40,3	37,6	35,8
Bədxassəli yeni törəmələr	8.4	8,4	8,2	8,5	8.5	8.7	9.2
travmalar	5	5,3	5,5	5,1	5,2	4,6	4.7
Sinir sisteminin xəstəlikləri	5.3	5.3	5.3	5,9	5,7	5,7	5.8
Sümük-əzələ sisteminin xəstəlikləri	3,8	3.9	4	4,4	4,1	4,4	4.9
Nəfəs orqanlarının xəstəlikləri	3,6	3.8	3,6	4.3	3.4	3	3
həzm orqanlarının xəstəlikləri	1.2	1.4	1,4	1.5	1.4	1,3	1,3
Vərəm	1.4	1.7	1,7	2	2,1	2.3	2.6
Peşə xəstəlikləri və zəhərlənmələr	0,3	0,3	0,3	0.4	0,4	0,4	0,3
Psixi pozuntular	3.9	4.1	4.2	4,3	4.5	4,6	4,6
Endokrin sistemin xəstəlikləri	1,6	1.8	1.7	1,9	1.9	2,1	2,3

Əlil şəxslərin sosial müdafiəsi əlilliyi olan insanlar üçün digər vətəndaşlarla bərabər şəkildə cəmiyyətdə iştirak etmək imkanını yaratmaq üçün şərait yaradan dövlət təminatlı iqtisadi, sosial və hüquqi tədbirlər sistemidir: burada fərdi inkişaf, yaradıcı və məhsuldar imkanların həyata keçirilməsi və müvafiq dövlət proqramlarında əlilliyi olan insanların ehtiyaclarını nəzərə almaq, onlara sosial yardım göstərmək və s. kimi hallar nəzərdə tutulur.

Federal Qanuna uyğun olaraq yaşlı vətəndaşlar və əlillər üçün sosial xidmətlərin aşağıdakı formaları müəyyən edilir:
- evdə, sosial-tibbi xidmətlər daxil olmaqla sosial xidmət;
- gündüz (gecə) sosial xidmət müəssisələrində qalmaq üçün yarıstasionar sosial xidmətlər;
- yaşayış sosial xidmət müəssisələrində stasionar sosial xidmətlər (qocalar evləri, internat evləri, və s.);
- sosial dəstəyə təcili ehtiyacı olanlar üçün təcili sosial xidmətlər;
- yaşlı və əlil insanların cəmiyyətə uyğunlaşması, özünə inamın və əminliyin inkişafına yönəlmiş ictimai-məsləhət xidmətləri, dəyişən sosial-iqtisadi şəraitə uyğunlaşmanın asanlaşdırılması.
- sosial xidmət, o cümlədən qeyri-stasionar müəssisələrinin oynadığı artan rolu, tənha yaşlı və əlillər mərkəzləri.
İctimai Xidmət Mərkəzinin (20.07.1993) Nümunəvi qaydalarına görə, bu sosial müdafiə təşkilatı şəhər və ya rayon ərazilərində sosial dəstəyə ehtiyacı olan ahıl vətəndaşlara, əlil və digər qruplar üçün sosial yardımın müxtəlif növ təşkilati və əməli fəaliyyətini təmin edir.
Mərkəz tərkibində sosial xidmət vahidləri müxtəlif ola bilər. Məsələn, ayrılması yaşlılar və əlillər gün ərzində qalmaq üçün sosial evin təşkili, təcili sosial yardım və digər qayğılar.
Mərkəzin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- dövlət və ictimai təşkilatlarla birgə sosial dəstəyə ehtiyacı olan əlillərin, yaşlıların və digər şəxslərin müəyyən edilməsi (səhiyyə, təhsil, miqrasiya xidməti, Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin Komitəsi, veteran təşkilatları, əlillər cəmiyyətləri ilə əməkdaşlıq, və s.ilə birgə);
- sosial yardıma ehtiyacı olan insanlar üçün yardım;n xüsusi növ və formalarının müəyyən edilməsi;
- zəruri yardımın növləri və formalarından, onun təminatının tezliyindən asılı olaraq sosial təminata ehtiyacı olan bütün şəxslərin fərqli uçotu;
- sosial yardıma ehtiyacı olan şəxslərə birdəfəlik və ya daimi təbiətli müxtəlif sosial xidmətlərin göstərilməsi;
Şəhər, rayon əhalisi üçün sosial xidmətlərin səviyyəsinin təhlili, əhalinin sosial təminatı, bu sahənin inkişafı üçün uzunmüddətli planların hazırlanması, vətəndaşların ehtiyaclarına və yerli şəraitə uyğun olaraq yeni növ və formaların təcrübəyə tətbiq edilməsi;
- əhalinin aztəminatlı nümayəndələrinə sosial və məişət yardımının göstərilməsi və bu istiqamətdə fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi məsələlərini həll etmək üçün müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət qurumlarının birgə fəaliyyəti.
Hazırda tibbi - sosial yardım sistemi genişlənir.
Belə ki, əlillərin sosial müdafiəsi haqqında Federal Qanun şəxsin bədən funksiyalarının israrlı pozulması səbəbindən əlilliyin qiymətləndirilməsi əsasında reabilitasiya, o cümlədən sosial müdafiə tədbirlərinin müəyyən edilməsi üçün tibbi-sosial ekspertiza anlayışını müəyyən edir.
Tibbi-sosial ekspertiza klinik-funksional, sosial-məişət, peşə-əmək məlumatları və psixoloji təhlildən irəli gələrək şəxsin bədən vəziyyətinin hərtərəfli qiymətləndirilməsini həyata keçirilir, bunu Rusiya hökuməti tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada, təsdiq edilmiş fərdi təsnifatlar və meyarlar əsasında edirlər.
Tibbi-sosial müayinə sosial müdafiə orqanlarının sisteminin (strukturunun) tərkib hissəsi olan Tibbi-Sosial Ekspertizanın Dövlət Xidməti tərəfindən həyata keçirilir.
Dövlət Tibb və Sosial Ekspertiza Xidmətinə aşağıdakı funksiyalar verilir:
- əlillik qrupunun təsviri, onun səbəbləri, vaxtı, əlilliyin yaranma vaxtı, əlilliyin müxtəlif sosial müdafiə növlərindəki ehtiyacları;
- əlillər üçün fərdi reabilitasiya proqramlarının inkişafı;
- əlillik qarşısının alınması, tibbi və sosial reabilitasiyası və əlillərin sosial müdafiəsi hərtərəfli proqramının inkişafında iştirakı;
- iş zamanı zədə və ya xəstəlik tapan şəxslərin peşə əlilliyi dərəcəsini müəyyən edir;
- Qanunda əlilliyi olan insanların bərpası konsepsiyası tibbi, psixoloji, pedaqoji, sosial-iqtisadi tədbirlər sistemidir və bədənin funksiyalarının davamlı pozulması ilə sağlamlıq pozuntusu ilə əlaqədar həyat məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılmasına və ya daha da tam şəkildə kompensasiya edilməsinə yönəldilmişdir. Reabilitasiyanın məqsədi maliyyə müstəqilliyi və sosial uyğunlaşmaya nail olmaq üçün əlillərin sosial statusunun bərpa etməkdir.
- cari qanunvericilik qaydalarına əsasən mərhumun ailəsinə imtiyazlar nəzərdə tutulan hallarda əlillərin ölüm səbəbinin müəyyən edilməsi. Qanun orqanizm funksiyalarının davamlı pozulması səbəbindən itirilmiş sağlamlığın bərpası və yaxud kompensasiyasına istiqamətlənmiş tibbi, psixoloji, pedaqoji, sosial və iqtisadi tədbirlər sistemi kimi əlilliyi olan şəxslərin reabilitasiyası konsepsiyasını təqdim edir. Reabilitasiyanın məqsədi maliyyə müstəqilliyinə və sosial adaptasiyasına nail olmaq üçün, əlillərin sosial statusunun bərpa etməkdir.
Əlillərin bərpası aşağıdakılardan ibarətdir:
- reabilitasiya terapiyası, rekonstruktiv cərrahiyyə, protez və ortoz vasitəsilə əlil insanların tibbi bərpası;
- peşə yönümü, peşə hazırlığı, peşə və sənaye uyğunlaşma və məşğulluqdan ibarət olan əlillərin peşə reabilitasiyası;
- Sosial və ekoloji yönümlü və sosial-mühit adaptasiyadan ibarət olan əlillərin sosial reabilitasiyası.
Əlil insanların reabilitasiyası üzrə federal baza proqramı əlil şəxsə federal büdcədən pulsuz verilmiş zəmanətli reabilitasiya fəaliyyətinin, texniki vasitələrin və xidmətlərin siyahısından ibarətdir.
Əlillər üçün tibbi-sosial ekspertiza üzrə Dövlət Xidmətinin qərarına əsasən fərdi reabilitasiya tədbirləri işlənib hazırlanır. Fərdi reabilitasiya proqramına tibbi, peşə və digər reabilitasiya tədbirləri həyata keçirilir. Buraya daxildir: əlil şəxsin qabiliyyətinin bərpası və kompensasiyası üçün tibbi, peşə və digər reabilitasiya tədbirlərinin ayrı-ayrı növləri, formaları, həcmi, müddəti və istifadə qaydaları. Bütün bunlar əlil şəxsin bədənin pozulmuş və ya itirilmiş funksiyaları üçün təzminat verir.
Əlil şəxslərin tibbi, peşə və sosial reabilitasiyasına dair tədbirlər dövlət və yerli hakimiyyət orqanlarından, müxtəlif səviyyəli təşkilatlardan ibarət olan Dövlət əlillər Xidməti tərəfindən həyata keçirilir.
Reabilitasiya proqramlarına uyğun olaraq, əlillərin bərpasını həyata keçirən qurumlar Reabilitasiya müəssisələri adlanır.
Əlillər üçün həyati funksiyaların təmin edilməsi tibbi yardım, əlillərə informasiya və sosial infrastruktur obyektlərinə maneəsiz giriş yolu ilə həyata keçirilir.