Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19
Yüklə 4,26 Mb.
|
| § 1. Təxəyyülün növhri
İnsan bir cox hallarda miixtolif toxoyyiil surotlori yaradir, lakin nnlan hoyata keçirmir vo yaxud elo şeylər fıkirləşir ki, onlan fceyata keçirmək oslindo miimkiin olmur. <. Belo toxoyyiilo ■ assiv toxoyyiil deyilir. Passiv toxoyyiil hom n i у -я о 11 i , hom do niyyotsiz xarakter daşıya bilor. Niyyotli passiv toxoyyiilo misal olaraq xülyanı göstormək olar. ttCulya zamani insan osrarongiz surotlor yaradir, onlan gözünün jfjrsisinda canlandırıb xoşhallanır, sadoco olaraq bu prosesin •Vündən hozz ahr; lakin onlan hoyata keçirmir. Passiv toxoyyiil (lurotlori hor hansi bir təəssüratın, söz vo hissin tosiri ilo niyyotsiz
Borpaedici toxoyyiil surotlorini xarakterizo edorkon iki cohoti jusilo forqlondirmok lazimdir. Onlar ilk baxışda miioyyon tosvir em, xorito vo s.) osasinda yarandıqları üçün hafizo tosov-rlorini xatırladırlar, lakin mahiyyot etibarilo hafizo tosov-rlərindən forqlonirlor. Borpaedici toxoyyiil surotlori qavramlan virin soma sadoco olaraq yada sahnmasi deyildir. Borpaedici xoyyiil prosesindo insan qavradığı tosviri, mosolon, Colil [ommodquluzadonin «Poct qumsu» hekayosindo tosvir olunan valatlan özünün hoyat tocriibosino vo biliyinə uyğun olaraq zlərinin qarşısında canlandırır. Hekayodo yazıçı biitiin detalları təfərriiatı ilo tosvir etmir. osələn, «Poçt qutusu»nda Novruzəlinin köynoyinin песо olmasi ıstərilmir. Biz onun surotini gözlərimizin qarşısmda canlan-krarkon bu cohoto diqqot yetiririk, onu ya yamaqh, ya cinq, ya da bno, nimdaş köynəkdə tosovviir edirik. Bu hekayonin noinki eyasim tohrif etmir, oksino, onu daha yaxşı başa düşməyə kömək г. Demoli, insan hor hansi bir tosviri gözləri qarşısında ког-rano, mexaniki şəkildo canlandırmır, ona yaradıcılıqla yanaşır, bsvir osasinda öz başa düşdüyü suroti yaradir. Buna görə do eyni fcir tosvir (mosolon, hekayo) osasinda ayn-ayn adamlarda bir-^irindən fərqlənon təxəyyül surotlori omolo golir. Borpaedici toxoyyiil muxtolif foaliyyot saholorindo olduğu limi, tolim prosesindo do miihiim rol oynayir. Şagird dərsdə bilavasito qavramlmasi mümkün olmayan obyekt vo proscslori, Woco do kcçmiş hadisolori monimsoyorkon onlann surotini mohz borpaedici toxoyyiil sayosindo yaradir. Toxoyyiil biliklorin monimsonilmosindo miihiim rol oynamaqla borabor, hom do onlan 'inöhkom yadda saxlamağa yardım edir. Borpaedici toxoyyiil surotlori diizgiin vo doqiq olduqda xüsusilo böyük idrak ohomiyyoti kosb edir. Onlann doqiqliyi, hor şeydən ovvol, şagirdin tosviri anlamaq soviyyo-ıındən, dolğun təsəvvürlərə malik olmasindan asılıdır. Bəфaedici toxoyyiil surətlərinin yaradılması daxili prosesdir, ibaşqa adamlarla iinsiyyot zamani bu surotlor osason iştirak etmir. 8gər şagird, tutaq ki, «Poçt qutusu»nda tosvir olunmuş miioyyon bir ohvalati aydin tosəvvür edo bilmirso, bu miitalio prosesino bilavasito mane olmur vo o, motnin monasim «obrazh» olmasa da, 373 surətdə də əmələ gələ bilər. Əgər insanin həyat fəaliyyətin xülya surotlori üstünlük toşkil edirsə, bu, onun bir şəxsiyyət ki inkişafında ciddi nöqsanlar olduğunu göstərir. Xülyanı x ө у а 1 1 a eyniloşdirmək olmaz. Xəyal arzu cdilol gələcəyin surətlərini yaratmaqdan ibarot olan toxoyyiil prose insanin hoyatinda xoyal miihiim rol oynayir. Bu cohotdon gorkafl rus .publisisti D. İ. Pisaryevin V. İ. Lenin torofindon «No ctmoln osorindo yiiksok qiymətləndirilən aşağıdakı fikri çox ibrotai «Ziddiyyot var, ziddiyyot var. Monim xoyahm hadisolorin gedişini ötüb keçə bilor, ya da о büsbütün konar yol tutara hadisolorin heç bir tobii gedişinin heç bir zaman golib Щ bilmoyocoyi somto gedo bilor. Birinci halda xoyal heç bir vermir; o, hotta zəhmotkeş adamin əzmini artırıb qiivvotlondiro bilor... Bu cür xoyallarda iş qüvvosini pozğunlaf diracaq vo ya sarsıdacaq heç bir şey yoxdur. Hotta tamamilt oksino. Əgər insan bu cür xoyal etmok qabiliyyotindon tam* mohrum olsaydi, ogor o, hərdənbir qabağa qaça bilməsəydi olinin altinda yeniCə omolo golməyə başlayan yaradılışm bütöv vı bitkin mənzərəsini öz xoyalına gətirə bilməsəydi, - о halda mC əsla təsəwürümə gətiro bilmərom ki, incosonot, elm və əmoll hoyat sahosindo insanı gcniş vo yorucu işloro baslayıb axıri çatdırmağa vadar edon no kimi bir təhrikedici sobəb ola bilərdi.J Əgər xoyal edən şəxs öz xəyalına ciddi inanırsa, hoyata diqqotli nozər yetirib öz müşahidolərini öz xəyali planlan ilə müqayisi edirsə və ümumiyyətlə öz xəyalını həyata keçirmok üzorindi vicdanla çalışırsa, onda xəyalla gerçəklik arasinda ziddiyyətin hoç bir zərəri olmur. Xoyal ilo hoyat arasinda bir təmas olduqda hor şcjfl ycrində OİUD). Həyatla bağlı olan, hadisolorin obyektiv gcdişini düzgün oki etdirərək, onu ötən xəyal həmişə insam foaliyyoto tohrik etmel cohotdon çox ohomiyyotlidir. Hadisolorin tobii gedişindən nəştl etməyən xoyal isə insanı süstləşdirən, həqiqəti tohrif edon, həyatla heç bir olaqosi olmayan xülyaya çevrilir. Buna görə do insanin Л xoyal surətlərinə tonqidi miinasibot bəsləyib, onlan idaro etmoJ zoruri dir. Aktiv toxoyyiil muxtolif formalarda oziinii gostorir. Borpaedici vəyaradıcı toxoyyiil onun osas novlori hesab olunur. 372 iimumi şəkildo başa düşə bilir. Bu baximdan bir çox şagirdlə dəqiq borpaedici toxoyyiil surotlori yaratmaq tolobati olmamasına təsadüfı bir hal kimi yanaşmaq olmaz. Boz şagirdlər, ümumiyyətlə, bədii əsər oxumağı sevmir vo ya ө охиуагкөп daha çox onun iimumi mozmununu vo dialoql nozordon kecirirlor. Miiollim bu cohoti nozoro almalı, şagirdl fəallaşdırmalı, onlan doqiq borpaedici toxoyyiil surotlori у mağa tohrik etmolidir. Yaradıcı toxoyyiil foaliyyotin orijinal vo doy mohsullannda reallaşdırılan yeni surotlorin miistoqil yaradilmas nozordo tutur. Boфaedici toxoyyiil surotlori miistoqil yaradılmır. Biz zaman suroti kiminsə yaratdığı tosvir, sxem, certyoj, xorito, not s. osasinda yaradinq. Yaradıcı toxoyyiil suroti iso müs" yaradilan surotdir. Misal göstərək: «Poçt qutusu» C.Morm quluzadonin yaradıcı toxoyyülünün mohsuludur. Bizim bu heka. osasinda yaratdığımız surotlor iso bəфaedici toxoyyiil sure olacaqdir. Yaradıcı toxoyyiil, boфaedici toxoyyiildon forqli olaraq, in sal söziin osl mənasında yaradıcı şəxsiyyət kimi xarakterizo cdii Yaradıcı toxoyyiil surotlorindo insanin şəxsiyyəti, varlıj miinasiboti, hoyati dork vo izahetmə bacarığı, sənətkarlığı vo I biitiin aydınlığı ilo oks olunur. Yeni orijinal surotlorin yaradilmai prosesi, bəфaedici toxoyyiilo nisboton, miirokkob vi ziddiyyotlidir. Onlar gorgin yaradıcı omoyin mohsuludur. Bl baximdan uşaqların yaradıcı foaliyyoti diqqoti xiisusilo colb edit Görkəmli şair, rəssam, aktyor vo ya alimlorin bir çoxunut yaradıcılıq tərcümeyi-halı mohz uşaqlıq illərindən başlayır. Ailod1 do, moktobdo do uşaqlann yaradıcı foaliyyotino qayğı ilo yi naşmaq, ona diizgiin istiqamot vermok zoruridir. § 2. Təxəyyül surəthrinin yaradüması prosesi Təxəyyül surotlori foaliyyotin muxtolif saholorindo xiisusi üsi vo tərzlərlo yaradılır. Bodii, elmi vo ya texniki foaliyyoti özünəməxsus vozifosi vo xüsusisiyyətlori oldıığu üçün alimin yer toxoyyiil suroti yaratmaq üsulu, yazıçı vo ya rossamin, konstruku vo ya mcmann toxoyyiil torzindon forqlonir. Lakin bun 374
fcmayaraq, biitiin foaliyyot saholorindo toxoyyiil surotlori eyni bfuınauyğıınluq osasinda yaradihr. Toxoyyiiliin foaliyyoti həmişə qavrayışın verdiyi molumatı ■ n i d ə n iş 1 omok, dəyişdirmok yolu ilo ■ni surotlor yaratmaqdan ibarotdir. Burada iki proses - tohlil la torkib ayird edilir. Toxoyyiil foaliyyotindo tohlil vo torkib nOseslorindon песо istifado olunur? S. Rəhimovun yuxarıda tanış uğumuz fıkrində bu sualın aydin cavabi vardir. Yazıçının özünün qeyd etdiyi kimi, o, Kosanin zahiri alomini tyatda müşahidə etdiyi «üç kosadan», daxili alomini - «qulluq Bprozini» iso «lopabığ» kişidən götiirmüşdür. Bu proseso Uxologiyada tohlil deyilir. Sonra iso o, götürdiiyii «zahiri» «daxili» olamotlori yaradicihqla uzlaşdırmış, əlaqələndinniş, rloşdirmiş vo «Saçlı»dakı Kosa surotini yaratmışdır. Bu proseso mologiyada torkib deyilir. Beloliklo, aydin olur ki, tohlil vo torkib toxoyyiil surotlorinin aradilmasmin osas mexanizmini təşkil edir. Görkəmli yazıçıların, •samların, alimlorin, konstruktorların, mcmarların vo b. Iradıcılığında bu iimumi qanunauyğunluq öziinəməxsus şəkildo Bahiir edir. Bəs, uşaqlar toxoyyiil surətlorini песо yaradırlar? inunauyğunluq eynidir: yaşlılar da, uşaqlar da toxoyyiil surətlə-ni tohlil-torkib əmoliyyatlan vasitosilo yaradırlar. Şagirdlərdə bu pliyyatların inkişaf etdiıilmosinə xiisusi diqqət yctirilmolidir 2. Təxəyyül və yaradıcı foaliyyot. Yaradıcılıq psixologiya elmini iki cohotdon xüsusilo ■araqlandırır. Bir torofdon, yeni surotlorin yaradılması prosessual lajakter daşıyır. Elo buna görə do toxoyyiiliin mahiyyotini başa ■Oşmok üçün onun bir proses kimi qanunauyğunluqlarını ■rdınlaşdırmaq lazimdir. Digor torofdon, toxoyyiil yaradıcılıq Irosesindo bir qabiliyyot kimi formalaşır, yoni şəxsiyyotin osas fcrdi-psixi xassolorindon biri kimi meydana çıxır. Hor bir toxoyyiil ■urotindo şoxsiyyətin motivlori, miinasibotlori, sorvot meyllori vo к özüniin aydin oksini tapir. Bu о demokdir ki, başqa psixi koscslor kimi toxoyyiiliin do mahiyyotini aydınlaşdırmaq üçiin onu bohz şəxsiyyət baxımından nozordon keçirmək lazimdir. 375 Psixologiyada yaradıcılığı bir proses kimi uzun miiddot очлма] iki yolla öyronmişlər. Birinci yol yazıçıların, rossamlarifl bostokarlann, alimlorin vo b. ayn-ayn osorlorin vo ya suroti.Mia yaradılmasına aid fikir vo mülahizələrinin öyronilrnəsindci ibarotdir. Onlann sonotkarhq mosololori, xüsusilo özlərinin .»>сц iizorindo işi, yaratdıqları surotlor vo s. haqquula moktublartj xatirolori vo ya moqalolorindo bu baximdan zongin materialld vardir. Bundan başqa, hor bir yazıçı, rossam. bostokar vo у a aktyug miioyyon bir osor vo ya surot iizorindo islorkon miixtoluj istiqamətlordo yaradıcılıq işi apanr (mosolon, yazıçı miioyyon bu cpizodu, hotta bozon bütövlükdə osori bir песо variantda işloyır, rossam muxtolif eskiz vo etiidlor çəkir vo s). Bu materiallarii tohlili hor hansi bir surotin vo ya osorin yaradilmasi prosesini aydınlaşdınnaq, yazıçı, rossam. bostokar vo aktyorun toxoyyülüıual xiisusiyyotlorini müoyyonləşdirmək baxımından maraqluhr. Yaradıcılıq proseslorinin öyronilməsinin ikinci \olu bundan ibarotdir. Hor iki yol öz-özlüyündə miioyyon evristik ohomiyyelj malikdir. Lakin onlar yaradıcılıq prosesinin biitiin morhololorii eyni dorocodo aydınlaşdırmaq imkanı vermir. Bu da ondan ire golir ki, yazıçı (vo ya rossam) osor iizorindo işlorkon surotlordi birino xiisusi diqqot yctirdiyi halda, о birisino kifayot qod« ohomiyyot vermir. On başlıcası iso odur ki, yazıçı osorin birııı* variantinda tosvir olunmuş bu vo ya digor cpizodu yeni (ikinci v ya üçüncü) variantda no iiçün doyişdiyini, rossam hor hansi b etiidii no üçün çəkdiyini çox vaxt izah etmir. Buna goro do onlan psixoloji monasi oksor hallarda bizim iiciin aydin olmur. Honn surotlorin yaradilmasi prosesini psixoloji baximdan otrafli tol etmok iiciin faktik material çatışmır. Toxoyyiil surotlori песо yaradılır? Eksperimental psixol giyada bu miihiim suala çavab vermok iiciin muxtolif iisullard mosolon, «Yanmçıq һекауә», «Kəsmə» metodu vo s.-don istifa olunur. Uşaqlara yarımçıq hekayo verilir vo onu tamamlamaq tokl olunur. Bundan sonra, bir torofdon, tamamlanmış hekayo psixol baximdan tohlil olunur, digor torofdon, yeni surotlorin yaradilm prosesini tohlil etmok iiçiin ohomiyyotli olan məsələlər (şagi hckayonin kompozisiyasim no iiciin belo qurub? O, hekayodo ha ideyam ifado etmok istoyib? Osas surotlori песо yaradıb? İkin 376 kocoli surotlori песо sociyyolondirib? vo s.) miisahibo yolu ilo dinlasdinlir. «Kosmo» iisulu da maraqlıdır. Şagirdə rosm iiciin, tutaq ki, 10 oq verilir (vərəqlor nömrələnir). 1-ci voroqo qara kağız isdmhr. Şagirdə miioyyon mövzuda şəkil çəkmok toklif olunur. jokli əvvəldən axira kimi 1-ci voroqo çəkir. 3 dəqiqədən sonra pcrimentator 2-ci vərəqi götürür. Şagird şəkli 1-ci vərəqdə mokdo davam cdir. 3 doqiqo keçir... Ekspcrimentator indi do 3-'$, daha sonra 4-cii, 5-ci... axirda iso 10-cu vəroqi götüriir (1-ci ^qo qara kağız yapışdırıldığı üçün ayn-ayn epizodlar ardicil faq 2-ci, 3-cii, nohayot 10-cu voroqdo oks olunur.) Ogor biz JlO-cu voroqlori ardicil surotdo diizsok, miihiim bir suala -Şagird rosmdoki surotlori hansi ardıcıllıqla yaratmışdır?» -pahna cavab vero bilorik. Toxoyyiil surotlorinin yaradilmasi losesini tohlil ctmok iiciin, birinci növbədə, mohz bu suah jjrdınlaşdırmaq lazimdir. Ogor biz tokco şəklin özünü (1-ci voroqi) p/ordon kcçirsək, bu suala tam cavab vero bilmərik. Əvvəla, ona pro ki, şagird şəkildə mövzunu ardicil olaraq davam ctdinnir. Irvolco, tutaq ki, adamin başını çokir, sonra vərəqin ortasında ımi rosm cdir, sonra adamin bodonini çəkir... ikincisi, ovvollor >kdiyi bir detail bir qodordon sonra pozur, suroti başqa bir detalla iyyolondirir. «Kosmo» iisulu ilo oldo edilon materiallar bu solələri aydınlaşdırmaq imkanı verir. Son zamanlar yaradıcılıq psixologiyasinda yeni bir istiqamot malaşmışdır: yaradıcılığın psixoloji mexanizmlorini aydınlaş-maq üçün yaradıcı tapşınqların holli gcdişini eksperimental otdo öyrənir vo onun noticolorini uşaqların davranışının inkişafı Hhosində aparılmış todqiqatlann noticolori ilo miiqayiso edirlor. Beloliklo, psixologiyada yaradıcılıq proscslori muxtolif qamətlərdə öyrənilir. Homin todqiqatlar toxoyyiiliin xiisusiy-lorini aydınlaşdırmaq iiçün xiisusi ohomiyyoto malik olan mii-n nəticələr çixarmaq imkanı verir. Onlardan bozilorini qcyd >k. a) yaradıcılıq miirokkob prosesdir. Hor hansi bir surotin adilmasinda muxtolif psixi proseslor (qavrayış, hafizo, tofokkiir, bxoyyiil, nitq, hisslor vo s.) iştirak cdir. Lakin onlann icorisindo "xoyyiil xiisusi yer tutur. Toxoyyiil həmişə digor psixi proses-liyrlə qarşılıqlı əlaqədə foaliyyot göstərsə do, yeni surotlorin yaradilmasi bilavasito onun funksiyasina daxildir. 377
Xəyali situasiya - uşaq oyunlannın zəruri şərtidir. Toxə surotlori əslində uşağın oyun foaliyyotinin özünəməx proqramına çevrilir: uşaq özünü həkim və ya kosmonavta oxş~ balaca «aktyor» kimi rol ifadə edir, dünyaya öz rolu vasit baxır, insan münasibətlərini, sosial normalan, bütövlükdə ictimai təcrübəni mənimsəyir. Təxəyyülsüz uşaq oyunu yoxdur vafl ola da bilmoz. Oyunun mozmunu bilavasito uşaq təxoyyülüra^| inkişaf soviyyosindon asılıdır. Məktəblinin tolim fəaliyyətində do toxoyyiiliin rolu boyiikd Şagirdin idrak foaliyyotinin inkişafı, xiisusilo tofokkiir vo hisslo qarşılıqlı olaqosi toxoyyiiliin inkişaf soviyyosindon asılıdır. Şagirdlərdə toxoyyiiliin inkişafı vo torbiyosi baxımından fənnin öz imkanlan vardir. Miiollim riyaziyyat, fizika, kimy omok, odobiyyat, idman, musiqi, rosm vo s. fonlorin todrisl prosesindo bu cohoti nozoro almah, muxtolif yollarla şagirdloriT təxəyyiilünü aktivləşdirməli vo inkişaf etdinnəlidir. Yaradıcı foaliyyot prosesindo toxoyyiil daha miihiim rol oynayir. Bodii yaradicihq sahosindo toxoyyiil surotlori öz oksini odobiyyat vo incosonot osorlorindo, elmi-texniki yaradıcılıqda iso muxtolif proqnozlarda, layiholordo, planlarda vo s.-do tapir. Buradan miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxır: şagirdlorin yaradıcı foaliyyotini somoroli toşkil ctmok, onlann toxoyyiiliiniin bilavasito yaradıcı foaliyyot prosesindo inkişafına xiisusi diqqot yetirmok lazimdir; b) toxoyyiil foaliyyot prosesindo formalaşır. О öziiniin quruluşuna görə foaliyyotin struktur xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bu о demokdir ki, foaliyyotin hor bir sahəsinin öz xiisusiyyotlori vardir. Ədəbi, musiqi vo tosviri foaliyyot saholorini miiqayiso etsok fikrimiz aydin olar. Onlann hor üçünü on iimumi şokildə bodii yaradicihq kimi sociyyolondiririk. Lakin homin foaliyyot saholo-rindon hor birinin özünəməxsus xiisusiyyotlori, ifado vasitolori vardir. Bundan asih olaraq ədəbi foaliyyotdo toxoyyiil bir xiisusiy-yot, tosviri foaliyyotdo iso başqa xiisusiyyot kosb cdir. Bu ümıımı qanunauyğunluq osasinda yeno do miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxarmaq olar: şagirdlərdə təxəyyülü diizgiin inkişaf etdirmək üçün onlara miitloq miivafiq foaliyyot sahosi üçün zoniri olan bilik, bacarıq vo vordişlor aşılamaq lazimdir. v) yaradicihq prosesindo insanda özünü aktuallaşdırma tolobati formalaşır. Görkəmli yazıçılar, rəssamlar, alimlər və b. bu cəhoto 378 mişə diqqət yetirmiş, oməksevərliyin yaradıcı foaliyyot esindo də böyük ohomiyyoto malik olduğunu xüsusilə qeyd uşlər. Bu məsələlər indi də aktualdır. Əgər belədirso, onda yaradı-iq prosesini песо stimullaşdırmaq olar? Elmi-texniki inqilab Haitində bu problem mühüm ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixo-■giyada yaradicihq qabiliyyətlərinin diaqnostikasi vo yaradıcılığın Tnullaşdırılması metodlannın işlənilməsi mosəlolərinə daha çox qot yetirilir. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, müasir i-texniki problemlorin hollindo mohz fiziklər, riyaziyyatçılar, londislor, memarlar, hokimlor kollektivlorinin vo b. rolu daha artir. Onlann foaliyyotini somoroli təşkil etmok üçün adıcılığın stimullaşdırılması metodlarının işlonilmosi zoruri solo kimi meydana çıxır. 1957-ci ildo bu sahodo ilk addım atıldı - «Beyninin homlosi» li metod yaradıldı. «Beyin homlosi» obrazh ifado olsa da, letodun mahiyyotini doqiq ifado edir: 5-10 noforlik qrup fcvlərinin yaradıcı foallığını artirmaq moqsodilo hor hansi bir ■Knoloji, eloco do planlaşdırma vo proqnozlaşdırma tapşırığı iki orhələdə müzakiro olunur. Birinci morholodo hor s ağlına golon ideyanı istodiyi şokildo söyloyə bilor. Onlara hom ümkün qodor çox ideya iroli surmok, hom do öz əməkdaşlannın eyalannı tutmaq vo inkişaf ctdinnək məsləhət görülür. Metodun şlıca tələbi bclədir: irəli sürülon ideyalan, hər hansı şəkildə lursa-olsun, tənqid ctmok olmaz. İkinci morholodo üsusi ekspertlər qrupu irəli sürülmüş ideyalan yoxlayır və onlar-n on somoroli olanlan seçir. Ekspertlorə verilon əsas tələb ndan ibarotdir ki, песо ifado olunmasmdan asih olmayaraq, •omoroli ideya miimkiin qodor doqiq miioyyon edilmoli vo düzgün qiymotlondirilmolidir. 50-ci illorin sonu - 60-ci illorin owollorindon etibaron «Beyin homlosi» metodu dünyanın muxtolif ölkolərində totbiq olunmağa başladı. Lakin tocriibo göstərdi ki, metod öz-özlüyündə maraqh olsa da, yaradicihq vozifolorinin holli iiciin kifayot qodor somoroli deyildir. Psixologiyada sonraki axtarışlar mohz bu istiqamoto yönəldilmiş, yaradıcılığı stimullaşdırmağın yeni metodlari işlənilmişdir. Hal-hazırda psixologiyada bu istiqamotdo maraqh axtanşlar apanlır; q) biitiin psixi proseslor şəxsiyyət xarakteri daşıyır. Bu iimumi 379 psixoloji qanunauyğunluq təxəyyiildə xüsusilə aydin nozoro çanjfl
Mənilik şüurunun formalaşması prosesindo insamn noinn başqa adami, hom do özünü xarakterizo edorkon istifado etdid toşbeh, epitet vo s. bilavasitə onun başqa adamlara da, özüne Л munasibotini ifado edir. Hörmət etdiyimiz adam bu vo ya digei şəraitde qorxaqhq etse belo, biz heç vaxt onun haqqinda danışanB «tülkü kimi qorxaqdır» ifadosi işlətmirik. Vo yaxud oksino. hönnefl etmodiyimiz her hansi bir adam her hansi bir şəraitdə cosarolle heroket edonde do, biz onu «poleng kimi cesurdun> ifadesi Я xarakterize etmirik. Bedii odebiyyatda miisbot vo məofl qəhrəmanlan səciyyələndirərkon yazıçılar bu cohoto homisd xiisusi diqqet yetirirlor. Yeni surotlerin yaradilmasi prosesindo monlik şüurunun funksiyalari coxcohetlidir. Onlann hamisi sexsiyyetin yaradicihq prosesindo özünü ifade etmosi, özünü aktuallaşdırması, öt yaradicihq mcyllorini hoyata keçirmək iiçiin ideal vo modelluritt seçilməsi ilo bağlıdır. Bu о demokdir ki, şəxsiyyot amılıni nozori almadan toxoyyiil surotlorini psixoloji baximdan otrafli tohlil etmok olmaz.
380
XII l FƏSİL İDRAK VƏ FƏALİYYƏTİN DAXILI TƏNZİMİ 1. idrak və motivləşmə Psixi proseslərinin şərhindən aydin oldu ki, idrak insan Ibaliyyotinin en mürəkkob növüdür. О, obyektiv varlığı oks etdirir m psixi inikasın tarixon inkişafının nəticəsidir. idrak psixi inikas prosesi olub ferdin ontogenetik inkişafında nriei aləmi əks ctdirməsi sayəsindo tərcübə əldə ctməsini, biUk L/anmasını tomin edir. Yeni idrak ferdin gerçekliyə belod olma-|niii. otraf mühiti derk etməsinin əsas şərtidir. Odur ki, idrak tea bir ferdin dərkctmə fəaliyyətindən kənarda mövcud ola ■vrıca t Blmoz. Molumdur ki, idrak, «təfəkkürün obyekte daim, sonsuz Kxınlaşmasıdır. Insamn fıkrində təbiətin i n i к a s ı n ı «öl-Bn», «abstrakt», hərəkətsiz, ziddiyyətlərsiz deyil, hore-btın, ziddiyyotlorin omole gelmesi ve hell olunmasının obodi brosesi kimi başa düşmək lazımdın>. Həmin miirekkeb proses Ksamn idrak fəaliyyətinin miixtelif seviyye vo formalannda fcinəməxsus şəkilde tozahiir edir. İstər varhqla bilavasito olaqo formasi olan hissi idrakda (duyğu la qavrayışlar səviyyəsində), istərsə de vasitoli inikasda (təfəkkür ■yiyyəsində) ve ya məntiqi idrakda belo bir dialcktik ziddiyyətin Branması vo onu aradan qaldırmağa cəhd göstərmək insana varlığı шһл dərindən dərk etməyə imkan verir. İdrakın insanlarda sosial braitlə şərtlənməsi, ictimai-tarixi təcrübəni mənimsəməyə və onu daha da zənginleşdirməyə yönəlmesi onun daha yüksək bviyyələrinin - emprik vo nəzeri idrakin meydana gəlməsini ■Mlləndirmişdir. Xüsusən do nezəri idrak insanin cisim ve bdisələrin mahiyyətinə niifuz etməsinə, onlann yalniz indiki bziyyetini deyil, hom də kcçmişini ve gelecok perspektivini oks letdirmoyo imkan vermişdir. Bununla da idrakin mokan ve zaman Uududlan həddən ziyadə genişlənmiş olur. Başqa sözlə, idrak bsana özünün mövcud olduğu mokan vo zamaninın hiidudundan knara çıxmağa imkan verir. İki misala diqqot yetirek. Ne iiciin bizim qedim ocdadlanmiz gündəlik dolanışığı, 381
11 ill'IIII ] lƏŞ V* 1 düron I
1974-cü ilin noyabr ayının 16-da Puerto - Riko adasmdfl Herkules ulduzlar sistemino doğru Aresibo radio teleskopu vasitosilo çox qiivvotli siqnal göndərilmişdi. Əgor homin siqnal orada tutulsa idi, onun cavabi 24 min işıq ilindon sonra yero golo bilordi. Homin əməliyyatda iştirak edon insanlarm, axı, heç biri bu cavabi goro bilmozdi. Bos, onlan, xalq ifadosi ilo deyilso, bohrosinl goro bilmoyocoklori foaliyyoto tohrik edon nodir? İnsan idrakının muxtolif tozahiir formalan vo inkisaf soviyyolorindo (qeyri-ixtiyari vo ixtiyari formalarda olsa da) bir məqsədəyönəlişliklə yanaşı emosional bəzəyin vo ya tonun olmaej da diqqoti colb edir. Sanki insan emosiyalan biitiin idrak prose-sill rinin müşayiətçisi kimi çıxış edir, idraki istiqamotlondirir. Bolko dtj bu genetik tocriibonin («faydalı-ziyanh», «tohlükoli-tohlükəsizNİ insan soviyyosindo iso «yaxşı-pis», «xoşagələn-xoşagəlməz», «gö-zəl-çirkin» vo s. kimi prinsiplər) osasinda varlığın oks etdirilmosi noticosi kimi möhkəmlənmişdir. Odur ki, idrak miirokkob psixi foaliyyot kimi öz torkibino noinki bir sira idrak proscslorini (duygu, qavrayış, hafizo, toxoyyiil vo tofokkiir), hom do emosional-iradl proseslori daxil edir. Onlann qarşılıqlı olaqosi zominində idrak motivlori formalaşır vo noticodo çoxcəhətli idrak foaliyyoti ba| verir. Insamn idrak foaliyyoti ilo emosiyalan arasındakı miinasibol idrakla motivləşmə arasinda rabito yaratmaq cohotdon çox ohomiy* yotlidir. insanin idrak foaliyyoti emosional proseslərlə qarşılıqlı münasibətdə, dialektik vəhdətdə coroyan edir. Belo bir dialekol olaqo insan emosiyalannin idrakin tohrikedici amili kimi çıxıj etməsində özünü aydin surotdo buruzo verir. Molumdur ki, «insai emosiyasi olmadan heç vaxt insan torofindon həqiqətin axtarış miimkiin olmamış, miimkiin deyil vo miimkiin ola da bilmoa (V.İ.Lenin). Bu cohoti aydin tosovviir etmok iiciin insanin zehni hisslorin (şübhə, təəccüb, inam, fohm vo s.) xatirlamaq yerino diişərdi •hz bu hisslor, ilk növbədə, insam «hoqiqot axtarmaga» tohrik Ir. Çünki tamamilo yeni vo ya tam gözlənilməz cisimlo Basarkon insanin kecirdiyi heyrot, toocciib hisslori ona homin lyekti otrafli dork etmoyo yönəldir. Qarşıya sual çıxır: göroson hor hansi bir yeni cisim adamlann Biisinda eyni hisslori oyadirmi? Şübhosiz ki, yox. Cisim vo disolorin insana tosiri onun tolobat-motivasiya sahosi ilo nvasito bağlıdır. İnsan cisim vo hadisolori, ilk növbədə, öz abatlarının ödənilməsi baxımından seçib əks etdirir. Bu mərhələ mo yönəlmənin osasını təşkil edir. Yalniz bundan sonra onun übədarlığı, xoşagələn olmasi yeni tohrikedici sobob kimi tosir itonnəyə başlayır. Bu cohot birinci amildən törəyir vo todricon istoqillik kosb etmoyo başlayır. Lakin bünövrə ilo olaqo itib mir, yeni forma kosb edir. ikinci torofdon, insan idrakimn iliyyoti yalniz nisboton aşağı səviyyəli «emosional tonla» deyil, hiyyotco sosial sociyyə daşıyan ali hisslorlo do tonzim olunur, qamotlondirilir. Demoli, insanin emosiya vo hisslori onun idrak liyyotinin tohrikedici amili kimi çıxış edir. Bu morholodo idrak foaliyyoti yalniz öz quruluş vo ı/mununa goro deyil, hom do daxili motivlərinə goro miirokkob akter alır. ilk tohrikedici amil tolobatlar, onlann hissi vo ya ideal mada anlaşılmasıdır. Tolobati ödəyəcək obyektlorin ayird Imosi, onlann otrafli dork olunmasi, onlara doğru can atmaq übatların törətdiyi fəallıqdır. Bu, motivloşmənin bünövrosini, Jıca zəminini təşkil edir. Bundan soma homin zəmində fayda-fcın xoşagələnlə, daha faydalının daha əlverişli ilo çulğalaşması •sesi baş verir. Bu soviyyodo obyektloro miinasibotin crensasiyasi vo ya fərqləndirilməsi baş verir. Yalniz maddi vo ya t\ tələbatın ödənilməsi deyil, hom do xoşa golon, cazibodar lotloro meylin giiclonmosi nozoro çarpır. Tolobatlar emosional a kosb etdikco, insam onlan ödəyə bilon obyektloro istiqamot-lirir, arayıb-axtarmağa tohrik edir. Bu soviyyodo insan idraki ilo isional proseslor çulğaşır, miirokkob idrak foaliyyotinin gedişi stiqamoti toyin olunur. Orqanizmlo mühit arasındakı miirokkob |ө vo miinasibotlori toyin vo tonzim edon idrak foaliyyotinin orqanizm iiciin bir zoruroto, ciddi tələbata çevrilir. Sensor achq vo ya zoruri molumatin ahnmamasi orqanizmdo ılıatlığın yaranmasina sobob olur. informasiya aclığının asını almaq üçün idrak obyektino tolobat, bu isə öz növbəsindo 383
idrak fəaliyyətinə tələbat doğurur. İdrak tolobatinin özii idnl fəaliyyəti üçün təhrikedici amile çevrilir. Bu halda insanda axtaj sönmoz həvəs yaranir. Bu, sadəcə həvəs səviyyəsindo qal maraq, meyl, arzu, istək formalannda təzahür edorək idrr istiqamotino, intensivliyino ciddi tosir gostorir. Görkəmli sovet psixoloqu L. S. Vıqotski göstərirdi ki, fıkirl mərhələ deyil. Fikrin özü başqa fikirdən noşot ctmir; bizı şüurumuzun motivləşən sahələrilə olaqodardır. Homin saholər iı bizim maraqlarımızı, affckt və emosiyalarımızı ohato cdır. Fikr arxasında affektiv və iradi tohrikiər, meyllər (cohdlor) du Ancaq bu təhrikləri psixoloji baximda tohlil ctdikdən sonra ! «по üçün fikirloşir?» sualına cavab vcrmok olar. İdrak insan şəxsiyyətinin biitiin cohotlorinə niifuz cdir. Bu ondan iroli golir ki, idrak, һәг şcydən əvvəl, fəaliyyotdir. xarici informasiyalar sadoco olaraq oks ctdirilmir. İdrak p proses deyil, sosial cohotdon şortlənon vo şəxsi sociyyə daşı foal prosesdir. Demoli, idrak noinki öz torkibino muxtolif sovi inikas proscslorini, hom do şəxsiyyotin biitiin tolobatlar motivasiya sistcmini do daxil edir. Bir halda ki, idrak foaliyyotdir, hor bir foaliyyoto xas olan sira cohotlor ona da aiddir. Buraya foaliyyotin motivi, moq tonzimedilmo xiisusiyyotlori, foaliyyotin icra edilmosinin yol vasitolori vo s. daxildir. Əlbətto, ilk növbədə idrakla motivasiya arasındakı qarşılı münasibətə diqqot yetirmok zoruridir. İrolidə motivin psixol mahiyyoti otrafli şərh edilmişdir. Burada yalniz bir mosole toxunulacaqdir. Onu bir misalla izah edok. Tələbə çox böyük ciddi-cəhdlə lazimi odobiyyat ax miioyyon fonno aid proqram materialini xiisusi soylo oxu öyrənməyə can atir. Bu halda onun idrak foaliyyoti hom miio " obyekto - ixtisas fənninə yönəlmiş olur, hom do burada xiis foalliq, ilk növbodə, idrak foallığı nozoro саф1г. Lakin mosolonin holo zahiri tərəfıni görürük. Qarşıya sual çıxır: gar bu toloboni belo bir foalhga tohrik edon sobob nədir? Ə" mosolonin komiyyot tərəfınə toxunaq. Görəsən sobob birdir, у çoxdur? ikincisi, homin sobob keçicidir, yoxsa davamh təsadüfidir, yoxsa zoruridir? Bu suallara cavab axtarmaq, hor şeydən ovvol, insanin i foaliyyotinin motivləşməsi ilo əlaqədardır. Burada toloboni ' 384 pothgina tohrik edon səbəblor çox ola bilor (toqaiid almaq, əlaçı ■haq, öz üstünlüyünü siibut etmok, fonni sevmok, miiollimo ■rmot, valideynlor qarşısında vo ya ictimai borcunu yerino letirmok vo s.). Tohrikedici, fəallıq doğuran amillor hom do Lwmiiddotli vo keçici ola bilor. Bu hallarda idrak foaliyyotinin ■Dxtolif səviyyolordo motivləşmosi nozordo tutulur. M о t i v 1 о ş m о dedikdo orqanizmi fəallaşdıran vo homin bnlhgi istiqamotlondiron tohriklor nozordo tutulur. Bu mozmun итак foaliyyoti ilo olaqodar olaraq da saxlamr. Yoni insam foal ■гак foaliyyotino yönəldən, istiqamotlondiron amillor onun llrükının motivini toşkil edir. Motivloşmo anlayışı gcniş monada ■ixologiya elminin biitiin saholorindo istifado olunur, hom do Jhotiv rolunda tolobatlar vo maraqlar, hovos vo emosiyalar, yönəliş »ü idcallar çıxış edo bilor. Motivləşmo dedikdo insanin idrak Biliyyotini horokoto gotiron vo istiqamotlondiron amillor başa İDşülür. Burada «maddiləşon», əşyavi mozmun kosb edon blobatlarla yanaşı ictimai hoyatin mohsulu olan motivlor do ■milium rol oynayir. Bu monada insanin idrak foaliyyotinin motiv-Bimosi sosial səciyyə daşıyır. Motivin hom filogenezdo, hom do ontogenezdə təşəkkülüno ■qqot yetirilso, aydin olur ki, onun ilkin formasi real əşyalardır. pomin əşyalar insanin on sado maddi təlobatını ödəməyə xidmot Ifılır. Sonradan ideal əşyalar, cisimlor motiv ola bilir. Bu morholodo lomin cisimlor vo ya oşyalar ya tohrikedici tosovviirlor, yaxud fttnrlu moqsod formasında (motivlər-məqsədlər) çıxış edir. Motivloşmə dedikdo insan foaliyyotini vo ya davranışını hoyat ■homiyyətli şoraito, cisimloro istiqamotlondiron, tohrik edon ■iixoloji törəmə vo proseslorin mocmusu nozordo tutulur. Bclo bir lönoliş vo istiqamotlonmo sayosindo insanda homin cisim vo lidisoloro ehtiraslı, seçici miinasibot yaranir, psixi inikas daha poqsodəyönəlmiş olur, yoni insanin idrak foaliyyoti daha foal olur. buna göro do insanin noinki idrak foaliyyotini, hom do davranışını tisa düşmək, izah ctmok üçün motivləşmə açar rolunu oynayir. Molumdur ki, hor bir canh orqanizm otrafdaki cisimloro, pdisələrə seçici miinasibot bosloyir. Yoni bir halda miioyyon ■limlor qrupundan bir qismi seçilib aynhr, digor qismindon imtina edilir. Bu seçilib aynlan cismo, hadisoyo miinasibot başqa olur. bclo ki, homin zoruri cisimlor, hadisolor otrafda yoxdursa, ona llhtivac, tolobat yaranir, bunun sayosindo onlar axtanhr, oldo edilir və tapılır. Belo bir axtarış aktı lazımi cısmi tapmaymcaya qodafj davam edəcəkdir. Dcməli, cismə olan tolobat orqanizmin ax istiqamotini vo bununla bərabər, fəallığını tomin edəcəkdir. z obyekt oldo edilirso, subyektin foaliyyoti bitmiş hesab olunur Orqanizmin miioyyon obyekto belo foal miinasiboti vo ya yönolifl bir halda anadangolmo, irsi (instinktlor), digor halda iso hoyalda qazanılan davranış formalan (vərdişlər) ilo şortlono, toyin cdila bilor. Davranışın, mühitlə əlaqənin, fəallığın bosit formalan daha çox heyvanlar alominə xasdır. İnsanın fəallığı bir cox hallarda indiki anda, bozon, hotta iimumon mövcud olmayan obyektin -moqsədin az-çox uzun miiddot axtanlmasına yönəlir. insamn idrak foaliyyoti, xiisuson toxoyyiilii ona imkan verir ki. otrafda olmayan cismin ideal surotini yaratsin vo ondan öz foaliyyotinin tohrikedici sobobi kimi istifado etsin. Bu zaman ideal amil idrakin. eloco da əşyavi foaliyyotin motivinə cevrilir, yoni, insamn psixi vo fiziki fəalhğı ideal amillə motivləşir. Ümumiyyotlo, motivləşmə dedikdo, insam bu \o ya digor horokot vo roftan yerino yetirməyə yönəldən, istiqamotlondiron, onu fəallaşdıran təhriklori başa düşürük. Motivlosmo orqanizm! foallaşdıran vo homin fəallığı istiqamotlondiron tohriklordir. Motivləşdirici amillor öz tozahiir xiisusiyyotlori vo vo/i-fələrinə göro üç qrupa bölünür:
v) davranışın dinamikasının песо vo hansi torzdo tenziaj cdilməsilo bağlı mosolo holl cdilorkon hisslorin, emosiyalarm, subyektiv yaşamaların (arzu, istok, cohd vo s.), yönolişin insan davranışında tozahürü araşdınlır. İnsanın idrak foaliyyoti do bu iic qrup amillərlo motivləşir. Hot bir tohrikedici qrup vo ya amilin idrak foaliyyotino tosiri özüno« moxsus cohotloro malikdir. Belo ki, idrak foaliyyotinin motivlofj məsi çox miirokkob proses olub bir-birino zidd ohm tohriklori tohlil vo torkib etmoyi, müqayisələndirməyi, seçmoyi, nohayot, qorar qobul etmoyi zoruri edir. Bu proses psixoloji cohotdon bir do onunla 386 >kkəbləşir ki, heç do real motivlorin hamisi subyekt torofindon |ni dorocodo aydin dork cdilmir, yoni miioyyon işi, əməliyyatı 'irlayıb hoyata kecirorkon onun biitiin tohrikedici soboblorinin ısı eyni soviyyodo aydin dork cdilmir, bozon onlar miioyyon iş pra edildikdon sonra özünü aydin surotdo biiruzo verir. Demoli, istor insanin idrak, istorso do icra foaliyyotino Dtivləşmə muxtolif şokildə tosir gostorir. Bu ondan iroli golir ki, \ lor (oz aralarmda) muxtolif miinasibot vo ya nisbotdo olur. рак vo ya icra foaliyyotinin motivi ilo xarici şərait arasinda belo pilar da ola bilor. Homin amillərdən asih olaraq motivlosmo bir Ida foaliyyoti gücləndirə, daha mohsuldar edo bilor, digor halda onun normal gedişinə monfi tosir göstərər, istor icra, istorso do рак foaliyyotinin mohsuldarhgimn aşağı düşməsinə sobob ola lor. Motivlosmo foaliyyoto о zaman monfi tosir gostorir ki, eyni Mtliyyotin bir-birino zidd golon bir песо motivi olsun. Yaxud uoyyən işin, hərəkətin yerino yetirilmosi iiciin lazim olan jajbyektiv imkanlarla ziddiyyət toşkil etsin. Orta məktəbi qurtarmış agırdin golocok foaliyyot növünü, ali moktobi, ixtisas sahosini içməsi ilo olaqodar onun foaliyyotinin motivləşməsində nozoro ■pan ziddiyyotlor buna misal ola bilor. Qabiliyyot vo bacanğına, hazırlıq soviyyosinə görəmi, yoxsa ||vos, arzu vo istoyinə göro, yaxud, başqalarının təhrikilə hor ansı ali moktobi, ixtisası seçmək son noticodo foaliyyoto ciddi aeir gostorir. Bozon arzu, istok, hovoslo qabiliyyot vo bacanq, fadi soy arasinda dorin ziddiyyot omolo golir. Homin ziddiyyotin inliqla holl ediləcəyini gözlomək çətindir. Çünki yalniz İddiyyətin dorinliyi mosoloni holl etmir, hom do bu, subyektin onu pwliyyoto tohrik edon motivlor mübarizəsino münasibətindən, li səyindən, əsaslı, düşünülmüş qorar qobul etməkdən, qərarın rasında əzmkarlığından, кәпаг təsirlərə qarşı durmaq dəyanə-idon və s. asılıdır. Bozon ali moktobi III—IV kurslardan qoyub gctmək, yaxud, Вөууоп foaliyyot sahəsindon üz döndərmək vo s. kimi hallar tivləşmonin insamn idrak vo ya icra foaliyyotino песо tosir mosindən asılıdır. Nozordon qaçırmaq olmaz ki, motivlosmo qiitblii sociyyo isıyır. İstər idrak, istorso do icra foaliyyoti hom miisbot, hom do onfi motivlorlo olaqodar ola bilor. Lakin bu qütblüyün özü mmetrik sociyyo daşımır. Yoni foaliyyoto tosiri co' -ndon miisbot 387
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|