Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

25*

və ya mənfı motivləşmə eyni dərəcədə təzahür ein Motivloşmodəki belə bir qütblük yalnız fəaliyyətin xarakter görə deyil, hom do insanin yaş xiisusiyyətlərinə görə nozəro car]

Ycniyetmənin öz «qəhromanlığını», «cəsarətini» sübut etri üçiin kimi isə vurması, dersi qəsdən pozması, kiminsə mas qaçırması, ictimai qadağana məhəl qoymaması və s. buna misal bilor. Demoli, motivloşmonin insanin istor idrak, istorso do foaliyyotino tosiri muxtolif sociyyoli olur. Bu, bir toroh" foaliyyoto miisbot vo ya adekvat, digor torofdon. pozucu, longidioj bir sözlə, monfi tosir gostorir.

Motivləşmənin foaliyyotin noticosino tosiri daha çox moqsootl seçilməsindən asılıdır. Bozon insan iiçün motivləşmonin obyekti 4 moqsodi real mövcud olan cisim, hadiso deyil. icranın müoyy^ soviyyosi, yaxud insanin nail olmağa can atdığı miioyyon bir noiiol olur. Adoton insan foaliyyotinin motivloşmosinin obyekt I məqsədini özii seçir. Motivləşmodəki forq fəaliyyofJ səmərəliliyino qabiliyyotlor sahəsindoki fərqdon daha сох X&M edir. İcra foaliyyotinin diizgiin motivloşmosi insanin biitilfl potensial qiivvolorini soforbor etmoyo imkan vcrir vo davamh irad cəhd göstonnok sayosindo foaliyyoti daha miivoffoqiyyotlo ycrini yetirmok olur. Hoyat buna aid yiizlorlo. minlorlo misal verir. Bed ki, bozi hallarda orta qabiliyyot soviyyosino malik tolobo ist« tolim foaliyyotindo, istorso do icra foaliyyotindo daha istcdadli lakin foaliyyotinin obyekt - moqsodini, motivlosmosini diizgiH toşkil edo bilmoyən tolobdon yiiksok notico oldo edir.

Şagirdin «vaxtı öldürmok üçün» rast goldiyi riyazi mosolel holl etmosi ilo cv tapşırığını yerino yetirmok xatirino holl ctmnl forqlonir. Əlbotto, bu forqi holo foaliyyotin (indiki halda likr mosoloni holl etməklo bağlı idrak foaliyyotinin) miivoffoqiyyoti icrasını şərtlondiron tosirli motivlosmo hesab etmok olmaz. AxtarH tapmaq, siibut etmok, yaratmaq moqsodilo bağlı motiv istor idi.il foaliyyoti, istorso do icra foaliyyotinin gcdişi vo noticosino tam* milə başqa mozmun vcrir. Əgor homin foaliyyotin icrasina xalq* toroqqisino, elmi vo modoni inkişafına öz töhfosini vcrmək kirni ictimai məzmunlu motiv do qoşularsa, voziyyot tamamilo basqi olur. Burada foaliyyoto yalniz şoxsi deyil, hom do ictimai bore yerino yetirmok baximindan yanaşmaq işo olan miinasibot dəyişdirir, insanin zehni vo fiziki qüvvolorinin gorginliyini artinr, daha yiiksok notico oldo cdilmosini sortlondirir. I osadiifi dcyildl.

388

insanin istor idrak, istorso do icra foaliyyotinin somoroliliyini fcioltmok iiciin miihiim psixoloji amil kimi foaliyyot otivinin о p t i m a 11 a ş d l r l 1 m a s l ideyasi iroli ulıniişdür. Bu, insanin hom idrak, hom do icra foaliyyotinin

oliliyino tosir edon miihiim psixoloji amildir. I Insan foaliyyotinin somoroliliyi motivloşmənin optimallıq ^fcyəsindən çox asılıdır. Motivloşmonin optimal soviyyosi klayışı psixologiya elmino bizim osrin ovvollorindo Yerks vo ■dsonun (1908) tədqiqatları sayosindo daxil edilmişdir. Homin pluyışın mozmununu diizgiin başa düşmok üçiin bir песо hoyati ■•al.ı diqqot yetirok.

Istor ali moktobdo, istorso do orta moktobdo tolobo vo ya bird hotta imtahana yaxşı hazırlaşmasına, imtahana qodor Mlcriah yoldaşlarına yaxşı izah etməsinə baxmayaraq bir sira illarda imtahan zamani çaşır, həyəcanlanıb özünü itirir. Yaxud. pbiçilər yaxşı bilir lor ki, ordu tolim zamani daha yaxşı manevr do bilir. noinki real döyüş voziyyotindo. Hotta miioyyon İılınişdir ki, hoqiqi döyüş zamani osgorlorin yalniz üçdo bir ■sosi komanda ilo doqiq atəş açır.

moqsod
B clo faktlan izah etmok iiciin bir sira psixoloqlar btivləşmənin optimal soviyyosi terminindon istifado etdilor. fcoyyon edildi ki, motivləşmənin JHıınal soviyyosi yiiksoldikco, |İra il in kcyfiyyoti do yuksolir. »akin bu yüksəliş intəhasız deyil, dun özünün miioyyon hiidudu

i ) moqsod

ford

ford >

_\

с J

Я W.tm

b)
2 I E

Şokil 44. Məqsodo yaxınlaşdıqca motivasiyanın qüwosi doyişilir:

a) məqsədo nail olmaq prosesindo vo

b) müvəffəqiyyolsizlikdon qaçarkon
motivasiya qüwəsinin doyişilmo

dinamikası

389

vardir. Əgər motivləşmənin səviyyəsi bu hüdudu keçirsə, о icranın keyfıyyoti aşağı düşür. Həmin məsələ qrafık halda şəkil 4J dəki kimi ifadə oluna bilər.

Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, hor bir konkret halda motivləşmənin optimal soviyyosi var. Homin optimal soviyyo is*)' holl edilon mosolonin çoıinliyindən asılıdır. Mosolo cotin olduğu] halda optimal soviyyo (optimum) zoif motivasiyada da oldo edilir, amma mosolo yüngül olduqda о qiivvotli motivasiyaya müvafid golir. Görünür, mosolo yiingiil olduqda, motivasiyamn onda/oni keçməsi - çox qiivvotli vo ya artiq olmasi davramsda pozğunluq omolo gotiro bilmir, amma mosolo çotin olduqda bir imkan meydana çıxır. Bu halda motivasiyada emosional boyalar hoddon ziyado çoxalır, giiclii motivasiya mosolonin çotinliyi ill rastlaşdıqda çaşqınhq, affekt hallan törodir (Bax: şokil 44).

Demoli, belo noticoyo golmok olar ki, hoddon ziyado qiivvotl stimullaşdırma miihitin qarşıya qoyduğu məsələloro uyğunlaşma nın səmərəliliyino monfi tosir edir. Əgər motivloşmonin qüvvotl hoddon ziyado çox olarsa, onda nəinki alışma, hom do davranısa nozarot pozulur. Bu cohot foaliyyotin emosional tonzimində do bu vo ya digor dorocodo nozoro çarpır.

2. Foaliyyotin emosional tonzimi
Emosiyalar hom foaliyyotin noticosi, hom do onun horokei «mexanizmi» kimi tozahiir edir. Holo empirik miisahidolordon aydin olur ki, insanin yaxşı ohvali-ruhiyyosi onun öz foaliyyotinaa miinasibotino do ciddi miisbot tosir gostorir. Oksino, pis ohvah-ruhiyyo, qom, kodor, qiisso sanki insanin əl-qolunu bağlayır, onun miioyyon bir işi, foaliyyoti hovoslo yerino yetirmosino ciddi surotdo mane olur. Belo bir voziyyot affekt halında, streü) voziyyotindo do nozoro çarpır. Yoni belo qiivvotli hisslor foahs yoto pozucu tosir gostorir, foaliyyotin xarakterindon asih olaraq məhsuldarlığın aşağı düşməsino. qozaya yol vermok vo s. kimi hallara gotirib çıxanr.

İşin hotta hansı ohvali-ruhiyyə ilo baslanmasindan da çox şcy ı asılıdır. Burada soboblo notico arasındakı dialektik olaqo aydin surotdo nozoro carpir. Belo ki, indi burada sobob olan sey basqa yerdo notico vo ya oksino olur. Foaliyyotin yalniz başlanması deyil,

390 ■nticosinin belo emosional cohotdon qabaqcadan toyin olunmasi #nun gedişino, somərəliliyinə tosir etməklə yanaşı, tonzim öhınmasmda da miihiim rol oynayir. Bu cohot emosiyalann ■enşəyi ilo əlaqədardır.

Tokamiil prosesindo emosiyalar canh varlığın, orqanizmin bioloji voziyyotini, xarici tosirlorin onun üçün ohomiyyotlilik iorocosini toyin etmok vasitosi kimi meydana çıxmış, inkişaf ttmişdir. Bu monada emosiyalar öz monşəyinə görə növün •jcrübəsi formasi kimi tozahiir edir, yoni ford cmosiyalara uyğun tlaraq zoruri horokotlori (tohliikodon qacrnaq, nosli davam ltdirmok vo s.) hoyata kecirir. Hom do belo horokotlorin moqsədəmüvafiqliyi ford iiciin gizli qalir.

Emosiyalar fordi tocriibo qazanmaq iiciin do çox ohomiyyotlidir. İstər genetik, istorso do ontogenetik inkişaf prosesindo emosiyalann qiitbliiyii (miisbot vo monfi olmasi) noinki sado uyğunlaşma horokotlorinin, hotta miirokkob insan flbaliyyotinin do tonzimindo miihiim rol oynayir. Faydali qıcıqlayıcılann omolo gotirdiyi miisbot emosiyalar subyckti tohrik edir ki, onlan yaxşı mənimsəsin vo möhkəmlətsin. Monfi imosiyalar iso subyekti clə fəallaşdırır ki, bunun sayosindo o, tiyanh təsirlərdən uzaqlaşır. Demoli, emosiyalar miisbot vo monfi möhkəmləndirmə funksiyalarını yerino yctirir, bununla da subyckto miisbot davranış vo horokot tərzini qazanmağa, özünü doğrultmayanlardan uzaqlaşmağa imkan vcrir. Bu cohot insanin 'foaliyyotino do aid edilo bilor.

Molumdur ki, insanin emosiya ve hisslori ictimai-tarixi inkişafın mohsuludur. Onlar inkişaf edərək, möhkəmlənərək noinki davranışın, hom do insan foaliyyotinin daxili tənzimçisinə çcvrilir. Çünki tolobatlann təzahürünün subyektiv formasi kimi emosiyalar foaliyyoti qabaqlayir, insam foaliyyoto tohrik edir vo ona yönəldir.

Emosiyalann inkişafının yiiksok morholosi kimi insanin ali hisslori onun tolobatlan ilo bağlı olan əşyalara davamh miina-•ibətlə sociyyolonir. Noticodo emosiyalar, hisslor subyektin 'yaranan şəraitə, öz foaliyyotino, homin şərait vo ya foaliyyotdo insanin özünü песо ifado etməsinə qiymotlondirici munasibotini •ks etdirir. Daha konkret deyilso, emosiyalar foaliyyotin müvəffəqiyyətlə icra edilmosino ya kömək edon, ya da mane olan hor hansi bir şəraitə insanin qiymotlondirici miinasibotidir.

391

Məsələn, şəraitlə əlaqədar olaraq qorxu, qəzəb foaliyyoto mat* olduğu halda, onun yaxşı noticəsilo bağlı omolo golon scvinc, foı.th səfərbərcdici rol oynayir. Emosiyalar foaliyyoto miinasiboll dəyişir, encrjini artinr, iradi səyi giiclondirir.

Çox toossiif ki, foaliyyotin emosional tonzimindon istehs.il prosesindo kifayot qodor diizgiin istifado cdilmir. Bclo ki, zay mohsullar istehsal cdonlor bu mohsullara basqa adamlann pit munasibotini sanki no göriir, no cşidirlər. Foaliyyotin noticosi, ı>ın keyfiyyoti sanki onlan əsla maraqlandırmır. Bclo isçilor foaliyyotin yalniz, песо deyorlor, prosessual torofini yerino yetirmoyi «fəaliyyəti başa vurmaq» kimi qobul edirlor. Halbuki foaliyyajl mohsulunun yiiksok keyfiyyotinin doğurduğu miisbot einosiyalai foaliyyotin sonraki morholosi üçiin çox qiivvotli tohrikedici am ill çevrilir. Bu halda mosuliyyot hissi, vicdan ozabi vo s. kimi ah hisslor insanin öz foaliyyotino munasibotini otratli nozordon keçirmək, miioyyon, hom do nisboton ali mcyarla onu qiymotlondirmok mcyli kimi tozahiir cdir. Odur ki. emosiyalann, hisslorin toşokkülü insanin bir şoxsiyyət kimi toşəkkülü üçün dil çox vacibdir. Yalniz davamh emosional miinasibotlorin obyekti olmaqla bore vo mosuliyyot hissi, ideallar, davrams nonnalan foaliyyotin real motivlorino cevrilir. Bunlar vox giiclu tohrikedicilor kimi insan foaliyyotinin istiqamotino, intensivliyinaJ məhsuldarlığına ciddi tosir gostorir.

Deyilonlordon aydin olur ki, foaliyyotin emosional tonzimt onun yalniz gedişinə deyil, son noticosino vo perspektivino ciddi tosir edir. «Candordi» yerino yetirilon işlor xiisusi ruh yüksəkliyı, böyük hovos vo sevinclo icra edilon foaliyyotdon. heç şübhəsiaj çox ciddi forqlonocokdir.

Foaliyyotin emosional tonzimi yalniz icraçının özündon devil, onu ohato edon adamlardan, iş şəraitindən, işçiyo olan miinasibot. don, onun omoyino verilon qiymotin adekvathq dorocosindon cod asılıdır. Bu, mosolonin holo yalniz bir tərəfıdir. Buraya işçinın sağlamlıq dorocosi, ailə şəraiti, maddi vo monovi tominatin soviyyosi, xidmot sahosinin voziyyoti vo s. do daxildir. Bütün bunlann hamisi birlikdo insanin foaliyyoti iiciin olverisli cmosional şəraitin yaradilmasi ilo bağlıdır vo kompleks halda insana tosir gostorir, miisbot vo ya monfi istiqamotdo foaliyyotin emosional tonzimini sortlondirir. Çünki insanin emosiya vo hisslori doik edilon, ona tosir göstərən biitiin cisim vo hadisoloro boslonon

392 ■fi vo ya miisbot miinasibotlorin inikasıdır. Foaliyyotin bional tonzimi foaliyyot üçün olverisli emosional şəraitin i.uhlmasindan aynca götürülə bilmoz.

3. Omol vo moqsod, moqsodgüdmənin qanunauyğunluqları
İş vo ya əməlin, məqsədin psixoloji mahiyyotini başa düşmək tin foaliyyot katcqoriyasından çıxış ctmok lazimdir. Çünki 4)kot, iş, moqsod, motiv vo s. foaliyyotin torkib hissələrini təşkil г.

Molumdur ki, foaliyyot sosial kateqoriyadir vo о bir sira iusiyyotlori ilo heyvanlann mühitə uyğunlaşmasına xidmot edon rvranış fomıalarından forqlonir. Foaliyyot insanin sosial foalhq tmasıdır. Odur ki, insan fəallığının monbələri olan tolobatlar da ■nşəyino, obyektinə vo ödənilmə xüsusiyyotlorinə görə

vanların yalniz bioloji mahiyyot daşıyan təlobatlarından köklü ntdə forqlonir. İnsanların tolobatlan (istor tobii vo modoni, Brso do maddi vo monovi) ödonilməsi üsullarına vo vasitolorino i•I ictimai-tarixi sociyyo daşıyır.

Istor maddi, istorso do monovi foaliyyotin quruluşuna nəzər dıqda, onun mozmununu toşkil edon miioyyon torkib hissolori

qoti colb cdir. Ogor tolobatlar fəallığın osas mənboyini toşkil ^rsə, foaliyyotin torkibino daxil olan motivlor homin tolobatlar

sinda yaranir. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, motivlor subyckti

liyyoto tohrik edir, homin tohrik tələbatın ödenilmosilə bağlıdır. otivlor subyektin fəallığının istiqamotini toyin edir. Ogor obatlar hor ciir insan foaliyyotinin osas horokotverici qüvvəsini, is mahiyyotini təşkil cdirso, motivlor homin mahiyyotin konkret

çoxcəhətli tozahiirloridir. Odur ki, motivi vo ya motivloşməni ıxologiyada subyektin davranışının vo ya foaliyyotinin iqamətinin scçilməsini şərtlondiron amil kimi izah edirlor. O, az-% dorocodo dork cdilmiş olur. Demoli, foaliyyotdo motivin dork ilmosi foaliyyot noticosinin aydin tosovviiriinii do sortlondirir.

nki motiv subyekti foalhga tohrik edon amildirso, moqsod

liyyətin yönolmiş olduğu noticodir. Bu, foaliyyotin miihiim bir

usiyyətilə əlaqədardır.

insamn no iiciin mohz miioyyon torzdo horokot etmosi, no

393

üçün, nəyin xatinnə hərəket etməsi ilo üst-üsto düşmür, yənı e) olmur. Bu da ondan iroli golir ki, fealiyyotin m.ı/nııınıı bütünlük tələbatla təyin cdilmir. Məsələn, dəzgah arxasında çalışan so*ı fəaliyyetinin motivi maddi tolobat ola bilor. lakin oldo edit notico - mohsul bilavasito homin tolobata uyğun golmir. Demi fəallığın monboyi kimi tolobal insam foaliyyoto tohrik edeef tokan veron amil olsa da, foaliyyot dork edilmiş moqsodlo, Jİ fəallığın idaroedicisi olan şüurlu moqsodlo tonzim olunur.

Bu monada deyilir ki, foaliyyot insanin dork olunmi moqsodlo tonzim olunan daxili (psixi) vo xarici (li/ikı) foallıgıdi Demoli, foaliyyot tohlil edilorkon ilk növbodo diqqoti colb edi cohot dork olunmuş məqsədin mövcudluğudur. Foaliyyotin bad cohotlori - onun motivlori, icra iisullan, zoruri molumatlann old edilmosi vo tohlili aydin dork oluna da bilor, olunmaya da bıhı Amma foaliyyotin dorkolunma soviyyosindon asih olmada moqsodin dork edilmosi onun zoruri alomoti olaraq qalu. Bu coN onun on miihiim torkib hissosi olan iş vo ya omoldo do aydl surotdo özünü biiruzo verir.

İş foaliyyotin vahididir. İş vo ya omol dedikdo, şüurlu ve j dork edilmiş məqsodə çatmaq üçün insanin ixtiyari, iradi, niyyajl vo vasitoli fəallığı nozordo tutulur. İş prosesindo insan tobiou şeylərə, başqa adamlara tosir gostorir. İş öz mahiyyotinə got vasitoli sociyyo daşıyır. О, bir cismin vasitosilo digorino toaj cdorok onun forma vo şəklıni doyisdirmok, yaxud basq simvollardan, sərvətlərdon, işarolordon, normalardan istifad formasinda hoyata keçirilə bilor. Molum misalı xatırlayaq. Dasıı ağırlığını müəyyonloşdirmək üçün onu qaldırmaq lazınulıı paraşütün ctibarlılığını aşkara çıxarmaq iiçün iso onunla toyyaredd atılmaq tolob olunur. Bununla homin cisimlorin osas xassohn aşkar edilir.

Hor bir omoldo vo ya işdə onun bələdləşmo, icra vo nozart hissolori ayird edilir. Öz icra xüsusiyyətino göro iş vo ya ели həmişo niyyotli vo ixtiyari sociyyo daşıyır. lakin bclo bir гипкмм birdon-biro yaranmır. Kiçik yaşlarından başlayaraq \alideynlor başqa adamlar uşaqlara iş prosesino ixtiyari surotdo nozarot etmoy öyrodirlor. Todricon miivafiq nozarot formasi möhkomlonir, xaru nozarot daxili nozaroto cevrilir. Bu da uşaqlann ictimai tocriibon monimsomosi sayosindo baş verir. Çünki onlar yaşlılarla iinsiyyaj prosesindo, onlann işini müşahidə etmok osasinda müəyyü

394 ■Niuinelori, etalonlan monimsoyirlor. Sonradan uşaq gördiiyü işi ■Ninıı nümunolər osasinda yerino yctirir vo onlann diizgiin icrasina b/.u.'t cdir.

f Istor iş, isterso do iimumon fealiyyət həmişe miioyyon meq-Шв tabe mtulmuş olur. Bu, işin vo foaliyyotin niyyotli sociyyo Рампам ilo əlaqədardır. Başqa sözlo, hor bir işdən, emoldon insan lyyon moqsod güdür. İşin vo ya omolin niyyotliliyi onda özünü orir ki, subyekt işin gələcək noticosinin foaliyyotin motivinə n golmosi qənaətinə golir vo bu barodo qorar qobul edir. Onda Вй noticosinin ideal suroti subyekt üçiin şəxsi mona kosb cdir. Bmin şəxsi mona işin vo ya omolin meqsedino çe\ rilir

Hor bir iş, hor bir foaliyyot homişə miioyyon moqsodlo bağ-■r. Əgər şüurlu surotdo dork olunmuş moqsod yoxdursa, onda iş Ш, foaliyyot do yoxdur. Mosolon, pcdaqoji univcrsitetin ya fizika, m riyaziyyat, yaxud, filologiya fakültəsinə daxil olmuş tələbənin bas moqsodi odur ki, ilk növbədo, təhsili müvəffeqiyyətlə başa ■wrsnn. miiollimlik peşəsinə yiyolensin. Lakin insanin işi ve kahyyoti yalniz bir moqsodlo, bir motivlo toyin cdilmir. Gotirilon ■lisalda homin moqsodlo yanaşı elmi işçi, yaxşı rohbər işçi, ali ■ivadlı şəxsiyyət olmaq vo s. kimi başqa məqsədlor do güdiilo

Insanin icra etdiyi iş bozon az vo ya çox dorocodo dork edilmiş •ıl.ı bilor. Əgor qarşıya qoyulan moqsod tam aydındırsa vo homin ii "h-ulo catmaq iiciin zoruri olan yol vo vasitolor tamamilo ■uşünülmüşsə, bu halda iş vo ya omol tam dork edilmiş olur. Bezon Мог moqsodin, istorso do ona çatmaq iiciin zoruri olan yol vo kaitolorin dorkedilmo soviyyosi nisboton tutqun, kifayot qodor ■nlaşılmaz da ola bilor. Bu cohot işin icrasina ciddi tosir gostorir. iMolumdur ki, aydin moqsod böyük encrji doğura bilor. Odur ki, ■nqsod aydınlığı hor bir işi, foaliyyoti xarakterizo edorkon beyiik Inborn iyyet kosb cdir. Bu о demokdir ki, insanin hor bir işi, Jpıliyyoti şiiurlu moqsodlo bağlıdır. İşin, foaliyyotin müəyyən nıoı|sədle bağlılığı məqsədgüdmə anlayışında özünü daha aydin biiruzo verir.

Moqsədgüdmənin mahiyyotini diizgiin başa düşmək üçiin onun •o/i oxşar anlayışlarla iimumi vo forqli cəhotlorini ayird etmok kracibdir. Anlayışın kökü məqsəddir. Meqsedin psixoloji inıızmununa nələr daxildir? Moqsod insan foaliyyotinin yönəlmiş hduğu nəticənin dork olunmuş surotidir. Başqa sözlə, məqsəd

395

psixi hadisədir, əməl, yaxud fəaliyyətin nəticəsinin arzu olu obyektiv surotidir (burada subyektivliyi hom fordi, aynca bir şəxı, moxsus olan, hom do ideal surot mənasında başa düşmok olar. Moqsodin fordi vo qrup halinda olmasi da bu cəhotlo bağlıdırjl Psixologiyada moqsod bir песо monada işlənir.

Moqsədgüdmə ilo olaqodar olaraq onun bir monasi diqqoti daha çox colb edir. Bu da moqsodin omol vo foaliyyotin faydah, ohomiyyotli noticosini qabaqcadan aydin dork etmoklo bagh olan cohotdir. Mohz homin cohot insanin davranışını bütövlükW ohomiyyotli nəticəyə nail olmağa yönəldir vo soforbor edir. Bu monada moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi vo ya moqsodin omolo golmosi anlayışından da forqlonir. Moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi prosesinin noticosi kimi çıxış cdir.

Moqsodin omolo golmosi insan foaliyyotindo yeni moqsodlorin yaranmasi prosesidir. Bu, qeyri-ixtiyari vo ya ixtiyari ola bilor. Onun öziinün bir sira omologolmo mexanizmlori vardir. Bir halda moqsod konardan alinir, qobul edilir vo fordi moqsodo cevrilir. Yoni konardan verilon tolob şəxsin moqsodino cevrilir. Digor halda bir neçə tələbdon biri seçilir, bozon do motiv dork edilorkon motiv - moqsodo cevrilir; omolin, işin ayn-ayn olavo noticolori do moqsodo cevrilo bilor. Bunlann hamisi sanki moqsodgiidmo iiciin zomin yaradir. Moqsodin yaranmasi (hom funksional, hom do tarixi planda) miirokkob proses olub omolm, işin vo ya foaliyyotin ilk təhrikcdicilərinin baş qaldıraraq, ınkişai edərək, aydin dork olunaraq konkret obyekto, onun ideal surotini çevrilməsi ilo əlaqədardır. Moqsodgiidmo iso artiq aydin tosovviir olunan, ideal şokildə beyindo hazir olan nətieoyə çatmaq, ona nail olmaqla bağlıdır. Demoli, moqsodgiidmo moqsodin öziiııim yaranmasi, konkrctləşməsi prosesi sayosindo formalasir. foaliyyotin sonraki gcdişinə tosir gostorir. Moqsodgiidmo prosesini iimumon foaliyyoti qabaqlamaq, önləmok kimi deyil, onu layihələşdirtnə, planlaşdırma prosesi kimi anlamaq vacibdir. Burada foaliyyotin noticosi aydin surotdo dork edildiyindon ona çatmaq, ona nail olmaq məqsədgüdmonin əsafl qayosidir. Ona goro do homin moqsodo çatmağın yol vaj vasitələrinin müəyyonleşdirilməsi do məqsodgüdmonin başlıca vəzifəsini təşkil cdir.

Moqsod özü hom layihələşdinnə prosesinin noticosi, hom do layiho kimi çıxış edir. Foaliyyotin istonilon vahidi, torkib hissosi

396 ism. omolin noticosi, omoliyyatlar, motivlor layihələşdirmə %ckti ola bilor. Çox halda bunlar birləşorok daha geniş planlı Hoqsodgiidmo ilo olaqolonir. Homin moqsod insan foaliyyotini Вөууөп istiqamətə - qarşıya qoyulan vo aydin dork edilmiş eqsodi yerino yetirməyə yönəldir. Bu monada moqsodgiidmo işi, aliyyoti hom do layihələşdirməyi, planlaşdırmağı, nozordo tutulan noticoni oldo etmok iiçün foaliyyotin, işin icrasının on lemoroli yollanni araşdırmağı da ohato edir. Yuxanda qeyd fcdildiyi kimi, K. Marks insan omoyinin heyvanlann instinktiv davranışından (hörümçəyin tor toxumasından, bal ansinin mumdan fan qayırmasından - yoni oslindo çox miirokkob omoliyyatlardan) forqlondirici cohotini mohz moqsodin xaraktcrindo görürdü. Yoni: иӨтөк prosesinin sonunda ahnan notico artiq bu prosesin nvvolindo insanin təsovvüründə, yoni ideal surotdo mövcud olur. Insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; tobiotin vcrdiyi şcydo о öz şüurlu moqsədini do hoyata keçirir, bu moqsod bir qanun olaraq insan foaliyyotinin iisulunu vo xarakterini miioyyon edir vo insan öz iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur» (K.Marks).

Deyilonlordon aydin olur ki, moqsodgiidmo noinki moqsodin (obyektin) konkretloşməsi, aydin dork edilmosi, hom do ona çatmaq yollannin miioyyonlosdirilmosi, icranın layiholoşdirilməsi, on nohayot, iradi soyin moqsodo nail olmaq iiciin soforbor edilmosi kimi özünü bünızo verir.

4. Əsas foaliyyot növünün əşyavi mozmunu vo idrak proseslorinin inkişafı
İnsan foaliyyoti miirokkob quruluşa malik olduğu kimi bir sira olamotlərə görə növlərə aynhr. Fordin ontogenetik inkişafında üç başlıca foaliyyot növü ayird edilir: oyun, tolim vo omok foaliyyoti.

Hor üç foaliyyot növü fordin inkişafında miihiim rol oynayir, lakin onlardan omok foaliyyoti osas foaliyyot növü hesab edilir. Bu da tosadiifi deyildir. Çünki fılogcnetik inkişafda omok foaliyyoti insanin yaranmasinda holledici rol oynamışdır. Omok foaliyyoti eşyalarla görülon iş kimi əşyavi mozmuna malikdir. Əmək foaliyyoti sayosindo ictimai doyoro malik mohsul istehsal olunur. Insanin on zoruri chtiyaclan homin foaliyyot növü sayosindo tomin

397 olunur. Əmək foaliyyoti başqa foaliyyot - praktik, fikri vo yarad foaliyyot növlərinin əsasını təşkil edir. Çünkı foaliyyotin inkia psixikanin ontogcnezdə inkişafına holledici tosir gostorir. Foaliyyfl prosesindo psixi proseslorin təkmilləşməsi baş verir, otraj gerçəkliyi dork etmoyin formalan, ictimai tocriiboni monimsomaj yollan müxtəlifləşir.

Uşağın foaliyyot növünün doyişilməsi onda psixikanin yen! istiqamətdo inkişafına gətirib çıxarır, bu da öz növbəsinda) foaliyyotin təşəkkülü üçün yeni zomin yaradir. Foaliyyot ill molum olduğu kimi, əvvəla, şüurlu sociyyo daşıyır, yoni insan Щ foaliyyotinin moqsodini, ona nailolma yollarmi dork edir, noticed qabaqcadan görür.

Foaliyyot hom do ictimai, kollektiv sociyyo daşıyır. Bir qayda olaraq foaliyyot kollcktivdo vo kollektiv üçün hoyata keeirilir. i)n başlıca cohotlordon biri odur ki, foaliyyot, xüsusən do onun osafj növü olan omok foaliyyoti omok alətləri hazirlamaq, ondan istifado etmok, onlan mühafızə etmok vo tokmilloşdirmoklə olaqədardır. Foaliyyotin əşyavi mozmunu da buradan nəşot edir. Belo ki, on sado horokot vo ya iş əşyalarla görülən işdir. Uşaq qaşıqla xörok yeyir, sabunla əlini yuyur, dəsmalla üzünü silir. İnsan əli ılo yaradılan əşyalann özündə «onlarla nə iş görmok olar» sualına cavab həkk olunmuşdur. Uşaq əşyalar aləminə tədricən boləd olui bu, filogenezdo çox uzun tarixi proses olduğu kimi ontogenetik inkişafda da birdən-biro baş vermir. Uşaq əşyalarla tanış olduqca. onlarla iş gördükcə, buna uyğun olaraq foaliyyotin mozmunu zənginləşir. Tədricən uşaq cisimlori tutmaq, əlloşdirmok, yoxlamaq sayosindo bilavasito əşyavi foaliyyoto yiyolonir. Yoni əşyalardan öz yerində istifado etmoyo alışır. Bu daha çox iki yaşdan, ycriməyi, gəzməyi, əşyalara müxtolif təroflərdon yanaşmağı öyrənmoklə başlayır. Əşyavi foaliyyotin inkişafı ilo uşaqların otraf cisim vo hadisoloro miinasibotlori doyişilir. Bundan əlavə, onun əşyalar aləminə bələdləşmək tipi do doyisilir. Uşaq ycni əşyalarla rastlaşarkən: «Bu nədir?» sualı ilə yanaşı «Bununla no etmok olar?» - suah da meydana çıxır. Həmin sualın meydana cıxması müvafıq oşyaya daha yaxından bolod olmaq üçün zəmin yaradir. Elə bil uşağın duyğu və qavrayışlar aləminə yeni bır keyfiyyət əlavə olunur. Yoni onda oşyanı olduğu kimi oka etdinnəklə yanaşı onun funksional cohətlərini tapmağa cohd yaranir. Bu da hissi idrakdan montiqi idraka kcçidin başlanğıcmı

398 kil edir. Əşyalar aləminə maraq hoddon ziyado genişlonir. Daha I oşyalarla tanış olmaq, onlara bələdləşmək tolobati yaranir, ikişaf edir. Bu da idrak proseslorinin inkişafının tobii zominini ikil edir. Demoli, əşyalarla icra edilon praktik omoliyyat insanin çokliyo yaxından bolod olmasim tomin ctmoklo, onun idrak seslərinin inkişafına da tokan verir. Noticodo insan osas liyyot növü olan omok prosesindo noyi bildiyini, noyi Imodiyini, noyi seçdiyini, noyi seçib ayird edo, özü üçün ;dınlaşdıra bilmədiyini müəyyənləşdirir.

Əşyavi foaliyyotin osas mozmunu iimumi bir moqsodo tabe klur. Mosolon, bir sira cari məsələlor - maşın hissələrini yığmaq, ■lalamaq, onlan nişanlamaq, ölçmək, dəqiqloşdirmək və s. kimi hlor miioyyon məhsulu tolob olunan keyfıyyətdə istehsal etmok к i il и iimumi moqsodo tabe olur. İş nisboton sado cari mosololori etmoyo yönəlmiş olur, lakin iş prosesi əşyalarla icra edilon amoliyyatlarsiz miimkiin deyildir. Homin omoliyyatlann icrasi bsyalara otrafli bolod olmağı.. onlann xassolorini diizgiin nozoro almağı tolob edir. Xarrat pəncərə, qapi, stol vo s. düzəltmək üçün 5igötür-qoy» edir, əməliyyata başlamazdan ovvol ağacı miixtolif Jwoflordon nozordon kcçirir, onu hansi istiqamətdə vo no qodor onmaq, cilalamaq lazim goldiyini fikron müəyyənləşdirir. Moqsodo nail olmaq üçün əməliyyatın xarakterino miivafiq olaraq lyğunlaşma hərəkətlərini do seçir. Demoli, əşyavi foaliyyot fcrosesindo cisimlor, hadisolor, onlann xassolori xiisusi idrak obyektino cevrilir.

Əşyavi foaliyyotin mozmununa homin işin moqsodi, iş görülən obyektin (əşyanın) xassəsi vo iş şəraiti daxildir. Bunlann xarak-lcrindən asih olaraq noinki işin mozmun vo formasi, icra iisulu, hom do insanin idrak foaliyyoti yeni keyfiyyot kosb edir. Əgər biz ontogenezdo idrak proseslorinin inkişafına nozor salsaq, osas foaliyyot növünün mozmun vo formasından asih olaraq onlann mütəşəkkil, intensiv coroyan etdiyi kimi, bozon do kortobii formada inkişaf etdiyini görorik. Bu cohoti aydm tosovviir etmok flciin tolim foaliyyotindo şagirdlərin idrak proseslorinin inkişafına diqqot yetirmok kifayot edordi.

Tolim prosesindo şagirdlor ictimai tocriiboni mütoşəkkil, foal lurotdə monimsoyirlor. Noticodo onlann öz şoxs' tocriibəsi yenidon qurulur. Çünki maddi vo monovi modoniyyot obyekt-lorindo hokk olunmuş ictimai tocriiboni mənimsəmək şagirdlərə

399 imkan verir ki, öz şəxsi təcrübələrini qiymətləndirsinlər yenidən qursunlar. Təlim fəaliyyətinin xüsusi surətdo təşkili i proseslərinin inkişafmda mühüm rol oynayır. Əlbəttə, p~ ctibarilə fikri fəaliyyət, yaxud ауп-ауп idrak proscslori in xüsusi təlim almadan da inkişaf edib təkmilloşə bilor. Çünki əsasını insanın praktik fəaliyyəti və nitqə yiyələnməsi toşkil Buna görə də hər cür tolim fəaliyyoti do idrak prosesloı inkişafına lazımınca təsir göstəro bilmoz. Odur ki, inkişafet təlim formasına son dövrlərdə xüsusi fıkir verilir. Bclə fəaliyyəti sadəcə olaraq informasiyaları monimsoməyo, ol kimi yadda saxlamağa, lazım golondo yada salmağa müncər bilmoz. Təlim prosesi düzgün təşkil cdildikdo, hətta ki məktəbyaşh şagirdlordə belə gerçəkliyo nəzori münasibot əı gəlib inkişaf edə bilor. Bu halda empirik və nəzəri bilik tiplori qarşılaşdırılması onların fərqini ayırd ctmoyə, təlimin u fetdirici mahiyyətini düzgün başa düşməyə kömok cdir. Ç onənəvi təlim əsasən cmpirik biliklərin monimsədilməs^: inkişafetdirici təlim isə nəzəri biliklərin mənimsədilməs^: yönəlmişdir. Bu iki bilik mənimsəmə tərzini müqayisə etd^: apancı foaliyyətin səmərəli təşkilindən asılı olaraq i proseslərinin müvəffəqiyyətlo inkişaf ctdiyinin şahidi olanq.

1. 
   Empirik bilik əşyaların və onlar haqqında olan tosəvvül müqayisə edilməsi sayəsində onlardakı cyni olan ümumi xassəl aşkar cdir. Nozori bilik iso əşyaların ayırd edilmiş sistcm daxilindo bir sıra münasibətlorini, rolunu, vəzifəlorini təhlil ctmok əsasın mcydana çıxır.
   
2. 
   Müqayisə çox zaman cisimlərdəki zahirən ümumi xassol müoyyənləşdirir, bıınun sayəsində müəyyən cisimlor formal olarw oxşar cisimlor zümrəsino aid cdilir. Halbuki bozon onlar daxilın bir-biri ilə о qədər də bağlı olmur. Təhlil vasitosilo oşyaların clı real vo xüsusi münasibətləri axtarılır ki, bu münasibotlər homıı sistemin digər genetik xüsusiyyotlorinin tnzahürü üçün əsas old bu münasibot ümumi forma yaxud, mahiyyət kimi çıxış edir.
   

3. Empirik bilik (onun əsasında müşahidə durur) yalnı.
cisimlərin xarici olamətlərini, xassəlorini oks ctdirir, ona görə d<
bütünlüklo əyani təsəvvürlərə istinad cdir. Nozəri biliklər i«
əşyalann dəyişdirilmosi sayosindo meydana goldiyindon onlarıı
daxili əlaqə vo münasibətlərini oks etdirir. Əşyanı vo ya cism

400

Oozori bilik formasında yada salanda, insan təfəkkürü hissi, əyani İBSOvvürlər hüdudundan kənara çıxır.

Empirik biliyin konkrctloşdirilmosi hər hansı fonnal sinfə daxil olan müəyyən illüstrasiyaların, misallann scçilməsindən ibarət olur. Nəzori biliyin konkrctləşdirilmosi isə onun ümumi Hüsusiyyətlərini, başlıca təzahürlorini ayırmaq, izah etmək şoklində cərəyan edir.

Deməli, inkişafetdirici təlim yalnız müəyyən biliklor sistemini menimsəməklə kifayətlənmir, müəyyən «korrclyativ asılılıqlar» qurmaq, onu təşokkül ctdirmək vasitəsi kimi çıxış cdir. Burada itelimlə əqli inkişaf cyniləşdirilmir; «təlim» «ictimai təcrübəni monimsomək» kimi izah edilir. Həmin mənimsəmə proscsi kortəbii, horn də xüsusi məqsəd istiqamətli şəkildə cəroyan cdə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, təlim proscsində idrak proseslorinin inkişafı üçün iki başlıca şort var. Əvvəla, müəyyən biliklər, bacarıqlar sistemi mənimsodilməli, ikincisi, onları mənimsəməyin osasında duran fikri foaliyyətin forma vo • m ə 1 i у у a 11 a r ı n а у i у ə 1 ə n m о к d i г.

İdrak proseslorinin inkişafı şagirdlərin mənimsodiklori fealiyyət növünün məzmunundan asılıdır. Tolim foaliyyəti soməroli təşkil edildikdo, ycniyetmə yaşı dövründə şagirdlərin Итак fəaliyyətində bir sıra kcyfıyyət doyişikliyi omələ gəlir. Yəni şagirdlər təlim fəaliyyətinin bütün ünsürlərinə yiyələnirlər: özləri öz qarşılanna təlim tapşmğı qoyur, onu icra cdir, yoxlayır, qiymətlondirir, səhvlorini müəyyon edib aradan qaldırırlar. Bununla bərabər, onlarda təlim-idrak motivləri təşəkkül edir. Yoni ^agirdlər nəinki tolim foaliyyətinin nəticəsinə, horn də onu icra ctmək yollanna, qaydalarına istiqamətlənirlər.

İdrak proseslorinin inkişafı, deməli, foaliyyət növündən asılı olduğu kimi, həmin foaliyyotin песо təşkil edilməsindən, istiqamətləndirilməsindon də asılıdır. Bu cəhətlər somorəli təşkil cdilərsə, hətta təfəkkürün tipi də dəyişilir. Şagirdlor cisim vo hadisələrin mahiyyotini, onların arasındakı qanunauyğun olaqələri uaha ətraflı görməyi vo təhlil etmoyi öyronirlər.

401