Dərslik «Çİnar-çAP»

İkincisi. Meymunun gözü taxta parçasma sataşanda, məsolonin həlli yolunu tapır. Alman psixoloqlarından V. Köler, K. Büler və b. bu faktı «insayt» (inkiliscə - insight - anlama, birdon başa düşmək demokdir) termini ilo ifado ctməyə başladılar.

Onlar insayt cffektini meymunlarda spcsifik insan tofəkkürü-nün əlaniv)tı kımi qiymotlondirirdilər. TəsadüFı deyildir ki, sonralar alman psixoloqları (M. Vertheymer və K. Dunker) insayt terminin-

31 dən insan təfəkkürünün xüsusiyyətlərini təsvir ctmək məqsodilə də istifadə ctməyo başladılar. Meymunların intellektual hərəkotlə-ri konkrct praktik təfokkür şoklində baş verir. Bu faktlar öz-özlü-yündə təfəkkürün filogenctik köklərini başa düşmək baxımından nə qodər maraqlı olsa da, heyvanlann intellektual davranışını insa-nın təfəkkürü ilə cyniloşdirmok olmaz. Biz sonrakı bölməlordə bu-nun səbəblərini nozordən kcçirəcoyik. Burada isə həmin fıkri əsas-landırmaq üçün bir təcrübə ilə tanış olaq. Qutunun içərisinə mey-vələr qoyulnıuşdur. Onların qarşısında isə spirt lam past yanır. Mey­mun meyvəni götürmək istəyir, lakin lampa olini yandırır və buna görə də meyvəni götürə bilmir.

Qutunun yuxarı tərofində su bakı qoyulmuşdur. Tocrübə zama-nı meymun tosadüfən su bakının kranına toxunur. Krandan su axır və lampa sönür. Meymun meyvələri götürüb yeyir. Təcrübəni tok-rar edirlər. Meymun krandakı su ilə odu söndürür və meyvoni gö-türüb yeyir. Bundan sonra hovıızun üzorində sal düzəldirlər. Qutu-nu gətirib qoyurlar salın üzərinə. Su bakı iso əvvəlki yerindo qalır. Tocrübəni davam etdirirlor. Meymun meyvəlori götürmok üçün spirt lampasını söndünrıolidir. O, ətrafa baxır: hovuz su ilə doludur. Lakin meymun buna ohomiyyət vermir. O, yenə də əvvəlki su ba-kını axtarır.

Su bakından su götürmək üçün meymun salın üzorinə qoyul-muş sınıq-salxaq кофи ilə о tərəfə keçməlidir. O, belə do cdir: mcymun yanan lampanı söndürmok üçün hovuzdakı sudan deyil, yenə də, nə qədor çətin olsa da, su kranındakı sudan istifadə edir. Bu zaman o, təxminən belə «fikirləşir»: «krandakı su ilə lampanı söndürürlən>, «hovuzdakı suyu içirlər» və s. Bu о demokdir ki, mcymunda su haqqinda ümumiləşmiş anlayış yoxdur.

Əgər biz bu şəraito hor hansı bir uşağı salsaq, o, başqa cür ho-rəkət edər: uşaq heç də «sınıq-salxaq» кофи ilə yıxıla-yıxıla о ta-ya kcçməz, hovuzdakı suyun vasitəsilə odu söndürər, çünki о bilir ki, su odu söndürür, yəni onda su haqqinda ümumi anlayış vardır.

intellektual davranış mürokkəb xarakter daşıyır. Meymunlar əllərinə düşən cisimləri saatlarla parçalaya, hər vasitə ilə adamları aldadıb qofəsin yanına cəlb edə, sürünən həşoratları müşahidə edə bilirlər və s. Meymunların davranışlarınm bu xüsusiyyətləri onların yaşayış tərzi Пө izah olunur. Təbii şoraitdə qida axtaran zaman meymun fasiləsiz olaraq «araşdırmaq» fəaliyyəti ilə məşğul olur.

32

Vəhşi şimpanzenin səksən biro qədor «xöroyi» vardır. Bunların ya-nsını meyvələr, dörddə birini isə yaфaqlar təşkil edir.

Qalanları isə toxumlar, güllər, budaqlar, köklərdən ibarət olur. Bundan başqa, şimpanze hoşoratlarla da qidalanır. Nadir hallarda onların süfrələrinə kərtənkələ, kiçik gəmiricilər, hətta bozən daha böyük heyvanlar əlavə olunur. Buradan aydın olur ki, meymunlar-da bolodloşmə tədqiqat davranışının yüksək inkişafı, onların müx-təlif obyektlərə yönəlmiş «һәг şeyi bilmə həvəsi» tamamilə müva-fıq bioloji köklərə malikdir. Meymunların qida kimi istifado etdik-ləri meyvəlorin fonna və rəngləri onlar tərofmdon nəinki forqlon-dirilir, hətta şərti refleksin yaranması noticəsindo müvafıq qida keyfıyyətləri ilo əlaqoləndirilir. Qida axtaran zaman meymun səhvsiz olaraq yemoli mcyvələri yeyilməyən və zəhərli meyvələr-dən fərqləndirir.

Lakin, bununla belo, qeyd ctmək lazmmıdır ki, instinktiv dav-ranış heyvanlann əsas davranış formasıdır. Heyvanlar fərdi qaza-nılmış davranış fonııalarından vo intellektual davranış formaların-dan zoruri hallarda istifado edirlər. intellektual davranış heyvanlar üçün çox vaxt potensial imkan olaraq qalır.