Dərslik «Çİnar-çAP»

5. İnsanların omək fəaliyyəti
Şüur песо əmələ golmişdir? Onun yaranmasının başlıca şərti nodən ibarət olmuşdur? Bu suallara cavab vermok üçün biz insanın tokamül prosesi vo onu şərtləndirən amillorlə ümumi şəkildə olsa da tanış olmalıyıq.

Meymun və insan canlıların cyni bır dəstəsınə - primatlar dəs-utsino daxildir. İnsanlar primatlar dəstəsində müstəqil ailə - homi-nid (latınca - hominidas - homo insan deməkdir) ailəsini təşkil xlir.

Bu belə də olmalıdır, çünki insan özünün bütün xüsusiyyətləri-nə görə primatlar dəstəsinin digər ailolərindən forqlənir. Müasir elmdə bu baxımdan üç cohotə xüsusi diqqət yetirilir və onlara bir-likdə hominid Iriadası (üçlüyü) dcyilir.

Hominid triadasına aşağıdakılar daxildir: a) dik (ayaq üstə) ye-rimo, b) əllərin inkişafı, v) beynin inkişafı (nisbətən çox inkişaf et-miş böyük beyin).

Dik yerimə və əllorin inkişafı nəticəsində görmə, lamise və s. sahəsində keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir; beynin hərəki mərkəz-ləri inkişaf edir. İnsanın böyük yarımküroləri qabığının mühüm his-səsini əllərin, xüsusilo onun insanda bütün digər barmaqlara qarşı qoyulan baş barmaqlann fəaliyyəti ilə bağlı hüceyrələr, eləcə də nitq üzvləri əzələlorinin - dodaqlann və dilin funksiyalan ilo bağ-lı hüceyrələr təşkil cdir. Beynin inkişafı zəminində isə insanın psi­xi həyatı ycni keyfıyyətlər kosb cdir.

İnsanabənzər meymunlar və insan driopitekdən (ağac meymu-nundan) əmələ gəlmişdir. Onlann fomıalaşması prosesi təxminən bnr milyon ilə qodər dövrü əhatə cdir.

İnsanın ən qədim əcdadlan içərisində avstropitek (cənub mcymunu) və pitekantroplar (meymun-insan) özünəməxsus ycr tutur. Onfar dripiteklərdən əmələ gəlmişdir. S i n a n t г о p (Çin adamı dcməkdir: qalıqları Çindən tapıldığı üçün onu belə adlandınrlar) da meymun-insan qrupuna daxildir. Neandertal adam (qalıqları 1856-cı ildə Almaniyanın Ne-andertal vadisindən tapılmışdır) və kromanyon adam (qalıqları 1886-cı ildə Fransada Kro-Manyon adlı sahədə tapılıb) insanın sonrakı inkişafı mərhələlərini xarakterizə edir (bax: şəkil 13).

İnsanın formalaşması prosesi haqqinda aydın təsəvvür əldə et-mok üçün qədim insanlar iiçün səciyyəvi olan bəzi xüsusiyyətləri nəzərdən kcçirək.

Avstropitek yüksək inkişaf etmiş meymun idi. Təkcə onu qeyd etmok kifayotdir ki, o, iki ayaq üstə gozirdi.

Pitekantropun bədon quruluşunda iso meymun vo insan ola-mətləri aydın nozoro çaфırdı. Meymun beyninin cokisi 600 q oldu-ğu halda, onun beyninin çokisi 800 - 900 q gəlirdi. Pitekantrop daş alotlordon istifado edirdi. Sinantropun beyninin çəkisi daha da artmışdı: о, 1000 - 1200 q-a çatırdı. Sinantrop oddan istifado edir­di; o, müxtəlif vo daha mükəmmol əmək alətləri hazırlayırdı.

36 adamlar iiziindo 300 -100 min il ovvol у aşam ı şdır. Onun bcyni da­ha da inkişaf et-mişdi. Boyu 160-170 sm idi.

Kromanyon adamlar yer üzündə 25 min il ovvol meyda­na çıxmışdır. Onlann modo-niyyoti yiiksok idi. Məsələn, kromanyon adam artıq sü-mükdən istifado edirdi. О müasir adam üçün so-ciyyovi olan bo-don quruluşuna malik idi.

Kromanyon adamı fiziki in-kişaf xüsusiy-yətlərinə göro müasir adam ad-landırırlar. Əgər

biz kromanyon adamı bu baxımdan müasir adamla müqayisə etsək, onlann demək olar ki, bir-birinə oxşadığını görə bilorik. Lakin kro­manyon adam fıziki baxımdan müasir adama bənzəsə do, psixoloji cəhətdən ondan köklü surotdo fərqlənir. Bu о demokdir ki, kro­manyon adam fonnalaşandan sonra, insanın təkamülü sosial xarak­ter daşımışdır.

İnsanın təkamülü mürəkkob prosesdir. Biz burada beynin toka-
37 mülü proscsini xaraktcrizə ctmək üçün bozi cəhətləri qeyd etmoyi məqsodəuyğun sayınq. Bu baxımdan aşağıdakılar maraqlıdır.

1. 
   Hominidlər dəstosindo təkamül prosesində beynin kütlosi tədricon artır. Avstropitekin beynini əsas götürsək (kişi avstropitc-kin beyni 600 sm', qadının beyni isə - 550 sm'-dir), pitekantropda müvafıq surətdo 56% və 67%, neandertal adamda 144% və 131%, müasir adaında isə 164% və 168% artmışdır. Müasir kişilərin bey­ni 1581,1 sm\ qadınlann beyni isə 1476,6 sm³-dir.
   
2. 
   Andropitcklərdə beyin aromorfoz tipi üzrə inkişaf edir: bc-yindo struktur (morfoloji) doyişikliklər baş verir.
   

Ən yeni elmi təsəvvürlərə görə, müasir insanın beyninin arxi-tcktonikasının formalaşması əmok və nitq prosesi ilə bağlıdır:

1. 
   beynin həcmi, birinci növbədo, iki sahədo - əllərin həroko-ti ilə bağlı olan aşarı gicgah sahəsində və nitqin hərokəti sahosin-do (Broka mərkozindo - alın payının aşağısında yerloşir) intensiv surotdo artmağa başlamışdır.
   
2. 
   sonrakı ınərhələ nitqin anlaşılması ilə bağlı olan saholorin (buna Vernike mərkəzi deyilir). gönnə, eşitmə və lamisə proscslə-rini tonzim edən mərkozlorin inkişafı ilo xaraktcrizo olunur.
   

Klinik müşahidələr göstorir ki, insanda bu sahələrdo pozğun-luq əmələ gəldikdə nitq pozğunluğu, mosələn, scmantik afaziya ilə noticəlenir.

v) insan beyninin formalaşmasının sonuncu morholosi isə alın payının inkişafı ilə bağlıdır. Alın payı ibtidai mcymunların beyni­nin təxminən 10 faizini, ali mcymunlann 15 faizo qədorini, müasir insanın isə 30 - 33 faizini təşkil edir.

Nəzərdən keçirdiyimiz materiallar insanın təkamülü prosesini xaraktcrizo etsə də, şüurun yaranması şərtlorini öz-özlüyündə hələ aydınlaşdırmır.

Ulu əcdadlanmız sürü halında yaşayırdılar vo dik yerimoyi öy-ronınoyo başlamışdılar. «Bununla da meymundan insana kcçmok üçün qəti bir addım atılmışdır.» Lakin ulu ocdadlarımızın sürü ha-lında yaşaması vo dik yeriməsi bioloji amillordir. Halbuki şüur ic-timai-tarixi hadisodir, öz-özlüyündo bu vo ya digər bioloji aınil no qodor ohəmiyyətli olsa da, bu həlo şüurun yaranmasını şortlondiro bilıno/di.

Ç. Darvin 1871-ci ildə nəşr olunmuş «İnsanın monşoyi və cin-si seçmo» əsorində sübut etdi ki, insan hcyvandan omolə golmişdir. O, problemin bioloji məsələlərini parlaq şokildə holl etdi. Lakin in-

38 sanın yaranmasının ictimai şərtlorini aydınlaşdıra bilmədi. Elmin bu fundamental problemi ilk dəfo F. Engclsin 1876-cı ildə yazdığı «Mcymunun insana çevrilmosi prosesindo əməyin rolu» adlı məş-hur əsərində özünün otraflı hollini tapdı. F. Engels yazırdı: «Ağac-lara dınnaşan meymun sürüsündon insan cəmiyyəti əməlo gəlincə-yə qodər, yəqin 100 min illər golib kcçmişdir; bu 100 min illərin isə ycr tarixindoki ohomiyyəti insan həyatındakı bir saniyənin əhə-miyyotindon çox deyildir. Lakin hor halda bu cəmiyyət, nohayət, omolə golmişdir. Bos, insan comiyyətini meymun sürüsündən fərqlondiron sociyyovi əlaməti biz nədə görürük? Ə m о к d ə gö-rürük.»

F. Engels göstərir ki, «Әтәк bütün insan həyatmın birinci əsas sortidir, hom do о dorəcodə belo bir əsas şərtdir ki, biz müəyyən monada demoliyik: insanın özünü omok yaratmışdır.» О qeyd edir­di, əmək alotlər qayrılmasından başlanır. Bu artıq şüurlu prosesdir. «Heyvan xarici tobiotdon istifado cdir vo sadəcə olaraq özünün mövcud olması ilo bu tobiotdə doyişikliklər omələ gətirir; insan iso öz yaratdığı dəyişikliklorlo tobioti öz moqsodlorino xidmot etmoyə məcbur edir, onun üzərindo hökmranlıq edir.»

F. Enkels mcymunun insana çevrilmosi proscsini təhlil edərkən insan əlinin inkişafına xüsusi diqqot yetirirdi. О göstorirdi ki, ol nə-inki əmək orqanıdır, о homçinin omoyin mohsuludur. F. Engelsin fikrincə, olin inkişafı ilo birlikdo, oməklə birlikdə başlamış olan to-biət üzorində hökmranlıq iroli atılan hor bir ycni addım nəticosin-do insanın görüş dairosini genişlondinnişdir. İnsan təbiot predmet-lorində daim yeni, о vaxta qodor məlum olmayan xassələr kəşf et-mişdir.

Dcməli, əməyin inkişafı cəmiyyət üzvlorinin daha six birləş-məsinə kömok ctmişdir. çünki onun sayəsində birgə fəaliyyət, qar-şılıqlı kömok halları daha tez-tez baş verməyə başlamış vo hor bir аупса üzv bu birgə fəaliyyotin faydalı olduğunu daha aydın dork etmoyo başlamışdır. «Qısa desok, təşəkkül tapan insanlar о yerə catmışlar ki, onlarda bir-birino bir şcy söylomək təlobatı mcydana golmişdir. Tolobat özünə orqan yaratmışdır. Mcymunun inkişaf ct-məmiş olan xirtdəyi yavaş-yavaş, lakin dönmodən, modulyasiya yolu ilo, gctdikco daha artıq inkişaf cdon modulyasiyaya keçmək üçün doyişilmiş, ağız orqanları iso tədricon bir-birinin ardınca sə-hih səslər tələflüz ctmeyi öyrənmişdir». Deyilonlərdon aydın olur ki, «əvvəlco omok, sonra iso onunla birlikdo solıih nitq elə iki ən

39 başlıca amil olmuşdur ki, bunların təsiri altında meymunun beyni tədricən insan beyninə çevrilmişdir; bu bcyin meymun beynino nə qədər bənzəsə də, böyüklüyü və mükomməlliyi cəhətdən ondan olduqca üstündür. Beynin daha da inkişaf etməsi ilə yanaşı onun 9D yaxm alətləri - hiss orqanları daha da inkişaf etmişdir. Nitqin tod-ricon inkişafı eşitmə orqanımn müvafıq surətdo təkmilləşməsi ilə müşayiət edildiyi kimi, ümumiyyotlə beynin də inkişafı, bütövlük-do bütün hisslərin təkmilləşməsi ilə müşayiət edilmişdir. Qartal in-sandan xeyli uzaq körür, lakin insan gözü şeylərdə qartal gözündən daha çox əlamətləri ayırd edir. İtin iy hissi insanınkından xeyli iti-dir, lakin it, insan üçün müxtəlif şeylərin müəyyən əlamətləri olan iylərin yüzdə birini də forqləndiro bilmir. Meymunun ən kobud, ən ibtidai formada güclə malik olduğu lamisə hissi isə ancaq insan oli-nin öz inkişafi ilə birlikdə, omək sayəsində əmolə gəlmişdir.»

Əmok insanın ontogenctik (yunanca - ontos - fərd, genesis -doğulma, mənşə, yəni fordin inkişafı deməkdir) inkişafının həlledi-ci amilidir. Bu, birinci növbədə, əməyin özününün mahiyyəti ilə bağlıdır.

Əmək prosesində iki mühüm cəhoti fərqləndirmək lazımdır. İnsan, bir tərofdon, əmək subyekti kimi çıxış ederək təbiətə təsir göstərir.

K. Marks göstərirdi ki, «əmək hər şeydon ovvəl insanla təbiət arasında baş verən bir proscsdir, insanın öz fəaliyyoti sayəsində özü ilə təbiət arasındakı maddəlor mübadiləsində vasitəçi olduğu, bu mübadiloni tənzim ctdiyi və onu nəzarət altmda saxladığı bir prosesdir. İnsan özü təbiot maddəsino bir təbiət qüvvəsi kimi qarşı durur. İnsan təbiət maddosini öz yaşayışına yararlı olan bir forma­da mənimsəmək üçun öz bodənino mənsub olan təbii Cjüvvəlori: əl və ayaqlannı, başını vo barmaqlarını hərəkotə gətirir. İnsan bu ho-rəkət vasitəsi ilo xarici təbiotə təsir etməklə və onu dəyişdirməklə bərabər öz təbiotini də dəyişdirir. О öz təbiətində mürgüləməkdə olan qüvvələri inkişaf etdirir və bu qüvvolorin fəaliyyətini öz haki-miyyətinə tabe edir».

Müasir psixologiyada bu prosesi ümumi şokildə subyckt-ob-yekt (S -O) münasiboti kimi təhlil edirlər. Lakin bununla yanaşı fundamental bir faktı xüsusi qcyd etmok lazımdır: əmok prosesi birgə fəaliyyətdir. Burada məsolə heç də hər hansı bir adamın omək proscsindo fıziki cohotdən inkişaf ctməsindən getmir və ge-də də bilməz. Hor bir adamın istonilon hərəkəti omək proscsindo

40 başqa adamı nəzərdə tutur. Əmək proscsi insanların qarşılıqh təsir prosesidir. Əmok prosesinin tohlili zamanı uzun müddot kifayot qo­dor diqqot yetirilməmiş bu mühüm cohoto müasir psixologiyada xüsusi əhəmiyyət verilir: О subyckt-subyekt (S-S) disturu ilə təhlil olunur.