Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi
Psixikanın ən yiiksək səviyyəsini şüur təşkil edir. Şüur da psi­xika kimi beynin funksiyasıdır. Lakin şüur obyektiv aləmin insana məxsus inikasıdır, başqa sözlə, şüur, ancaq insana məxsusdur, hey-vanlarda şüur yoxdur. K. Marks göstərirdi ki, monim mühitimə mo-nim münasibətim mənim şüurumdur. Onun fıkrincə, hər hansı mü-nasibət mövcuddursa o, mənim üçün mövcuddur; heyvan heç noyə münasibət bəsləmir və ümumiyyətlo «münasibət» bəslomir, hcy-van üçün onun başqalarına münasiboti münasibət kimi mövcud de-ildir.

Şüurun spcsifık xüsusiyyəti nədon ibarətdir? K. Marks «Kapi-"» əsərində şüurun ən başlıca xüsusiyyotini obrazlı şəkildə aşağı-kı kimi səciyyəlondirirdi: «hörümçək toxucunun əməliyyatını atırladan bir əməliyyat icra edir, bal arası da mumdan şan qayır-m.ısı ilə bəzi memar adamları utandınr. Lakin on pis memar da ən xşı bal ansından lap əvvəldən bununla fərqlənir ki, memar hələ umdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazırla­mış olur. Əmək prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu prosesin əvvəlində insanın təsəvvüriində, yəni ideal surətdə nıövcud olur. İnsan nəinki təbiətin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; təbiotin verdiyi şeydə öz şüurlu məqsədini də hoyata keçirir, bu moqsəd bir qanun olaraq insan foaliyyətinin üsulunu və xaraklerini müəyyon edir, insanın öz iradəsini bu məqsədə tabe etməsi tok bir hal dcyil-dir. Əməyi icra edən əzaların gərginləşdirilməsindon əlavə oməyin sorf edildiyi bütün müddət ərzindo müəyyən məqsod güdon irado do zoruridir ki, bu da işə diqqət vennəkdo ifadə olunur, hom do əməyin məzmunu və onun icra üsulu fəhloni nə qədər az maraq-landırırsa deməli, fəhlə öz iıziki və oqli qüvvələrinin hərəkotindən ibarot olan omokdən no qodər az zövq alırsa, homin iradə do bir о qədər dərəcədə zəruridir». Şüur obyektiv alomin ideal inikasıdır. K. Marks şüurun mahiyyotini səciyyələndirərkən bu cəhəti xüsusi qeyd edir: əmək prosesinin sonunda alman noticə artıq bu prosesin əwolindo insanın tosovvüründə, yəni ideal surotdo mövcud olur.

Demoli «şüur lap əvvəldon ictimai molısuldur vo nə qədor ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalır» (K.Marks). Ob­yektiv alomin ideal inikası kimi şüurun başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, о, ictimai-tarixi mohsuldur, monşo etibarilə maddi is-tehsalla, ictimai praktika ilə bağlıdır. İnsan nəyi isə «öz başında qu-randa» bir qayda olaraq ictimai təcrübədən, comiyyotin tarixi inki-şafı gcdişindo bərqərar olmuş üsullardan, iş torzlorindən və vasitə-lərindon istifado edir.

Tosadüfi dcyildir ki, K. Marks sonayenin tarixini insan mahiy-yəti qüvvələrinin açıq kitabı, hissi surotdo qarşımızda duran insan psixilogiyası adlandırmışdır. İnsanın fıkrən yaratdığı ideal surətlə-rin hoyata keçirilməsi prosesi do ictimai xarakter daşıyır: о, ya mü-vafıq ideal surotlori başqa adamlarla birlikdo həyata keçirir, ya da onun fıkrən yaratdığı surotlor başqa adamların fəaliyyətindo hoya­ta keçirilir. İnsan, hətta tok olanda da başqa adam onun «başında mövcud olur».

Bu məsələni başa düşmək üeün biz ictimai və fordi şüurun nis-bəti mosoləsini aydınlaşdırmalıyıq. Psixologiya fərdi şüurun xüsu-siyyotlorini öyronir (psixologiya elminin müoyyən sahələri, məsə-lən, sosial psixologiya ictimai şüuruııun bozi aspcktlori ilə maraq-lanır). Lakin öz-özlüyündo götürülmüş hor hansı bir tok adanu öy-rənmək yolu ilo şüurun inkişafını şərtləndirən hərəkətvcrici qüv-

34 voləri, sosial amilləri aydınlaşdırmaq prinsip ctibarilə miimkün de-yildir.

İctimai şüur nədir? İctimai şiiur dedikdə bütövlükdə müəyyən cəmiyyət üçün və ya müoyyən sosial qrup üçün səciyyəvi olan ba-xışlar, idcyalar nəzərdo tutulur. Cəmiyyətdə ictimai şüur müxtəlif formalarda: ictimai-siyasi və hüquqi nozoriyyələr vo baxışlar, fəl-səfə, əxlaq, incəsənət, din şoklindo meydana çıxır, ictimai varlığı oks etdirib, ona fəal təsir göstoron bu formalardan hor birinin öz inikas obyekti və üsulu vardır, hor biri insanların ictimai varlığına özünomoxsus bir şəkildə təsir göstəıiı. Comiyyoti təşkil edon in­sanlar olmadan comiyyət mümkün deyildir vo deməli, fordlərin şü-uru olmadan ictimai şüur da mümkün deyildir.

Fərdi şüurun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. ünun «tərcü-meyi-һаһ» ictimai şüıırun «torcümeyi-halından» fərqlənir. Fərdi şüur adamın doğulması ili və ölümü ilo birlikdə doğulur və ölüb ge-dir. Şüur fordin həyat yolunun tokrarcdilməz əlamotlorini, torbiyə-sinin xüsusiyyətlorini, ona olan müxtolif siyasi vo ideoloji təsirləri ifadə edir. Fərdi şüur və makro və mikromühitin (sosial qrupun ho-yat şəraiti), homçinin, ailonin, dostlann, tanışların vo nohayot, şəx-si həyat şoraitinin tösirinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Fərdi şüur insanın inkişaf səviyyəsi, şəxsi xarakteri vo sairo kimi amillorin də təsiri altında olur.

İctiıııai şüurla fordi şüur daim bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir, qarşılıqlı surotdo bir-birini zənginləşdirir. Hor bir insan bütün hə-yatı boyu başqa insanlarla münasibətlori vasitəsilə, təlim, torbiyə yolu ilo ictimai şüur normalarını mənimsəyir. Bu dialcktik proses-dir.