Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qabiliyyotlərin formalaşması
Qabiliyyətlər uşaq vo yeniyetmələrin psixi həyatının mülıımı cəhotlərindən birini toşkil cdir. Bu о demokdir ki:

a) qabiliyyətlər də bütün psixi proses vo xassələr kimi kiçil yaşlardan formalaşmağa başlayır, inkişaf edərək yeni keyfıyyotlor kosb cdir. Müasir psixologiyada bu sahədə inkar edilməz faktlar əldə edilmişdir. Hotta vaxtilə tcstoloqlar (biz yuxarıda (, Spirmenin fıkri ilə tanış olmuşduq) LQ-in - ümumi istcdad əmsalımn doyişməz olduğunu iddia etdikləri halda, bu gün yaş artdıqca LQ-in dəyişildiyini onlar qəbul edirlər.

Qabiliyyətlərin formalaşması prosesini psixoloji cəhotden düzgün təhlil etmək üçün bu sahədə özünü göstərən yaf xüsusiyyətlərini ətraflı öyronmək lazımdır. Hər bir yaş düvründ* qabiliyyətlərin formalaşması sahəsində köklü kəmiyyət v# keyfıyyət dəyişiklikləri baş verir. İstor məktəbəqodor və kıcık moktəbli, istərsə də yeniyetməlik və erkən gənclik yaşı dövrlərində ümumi və xüsusi qabiliyyotlor iki istiqamotdə - makro və mikro istiqamətlərdə inkişaf edir. Biz m а к г о i n к i ş a »

442 dedikdo, qabiliyyətlərin müəyyən bir yaş dövründə qarşılıqlı olaqədə inkişafını nəzərdə tutunıq. Bu prosesdə müoyyən bir ümumi qabiliyyətdə, məsəlon, obrazlı təfəkkürdə əmələ gələn bir xüsusiyyət digər ümumi qabiliyyətin (yaradıcı toxəyyülün və s.-nin) inkişafına təsir göstərir, onlar isə qarşılıqlı əlaqədə xüsusi qabiliyyətlərin (tutaq ki, söz assosiasiyalarmın zənginliyi və ifadəli dilin) inkişafını şərtləndirir.

Mikro inkişaf dcdikdə isə ayrı-ayrı qabiliyyətlorin öz-özlüyündə inkişafı prosesi nəzərdə tutulur. Bu mənada biz obrazlı tofəkkür, yaradıcı toxəyyül və s. kimi qabiliyyətlərin inkişafından danışırıq və danışmalıyıq. Qabiliyyotlarin mikro - və makro inkişafı bir-birilo vohdot təşkil edir;

b) hər bir yaş dövrünün öz xüsusiyyətləri vardır. Kiçik məktəblinin bilik sahələrinə marağı, yeniyetmənin xüsusi fəallığı və meyllərinin genişliyi, böyük məktəblinin özünü şüurlu surətdə tonzimetmək meyli - bunların hamısı bu və ya dikar yaş dövrünün səciyyəvi xüsusiyyətləri kimi qabiliyyətlərin formalaşmasına mühüm təsir göstorir. Bu xüsusiyyotləri nozoro almadan qabiliy-yətlərin inkişaf xüsusiyyətlərini düzgün qiymətləndirmək olmaz. A. N. Lcontycvin aşağıdakı fıkri əqli qabiliyyətlorin inkişafı pro­sesini bu baxımdan təhlil etmok imkanı verir: «uşağın əqli inkişafını bütövlükdə onun psixi inkişafmdan, mənəvi simasını müəyyən edən maraqlarının, hisslərinin və başqa əlamətlərinin zənginliyindon ayrılıqda nəzordən keçirmək olmaz». Qabiliyyət-lərin hamısının inkişafında həmin qanunauyğunluğun mühüm rol oynadığını görmək çətin deyildir. Bu о demokdir ki, qabiliyyətlərin formalaşması müvafıq yaş dövrünün xüsusiyyətləri ilə şərtlənir.

Psixi inkişaf qcyri-bərabor (gcteroxron) xarakter daşıyır. Ауп-ауп yaş dövrlərində psixi inkişafın sürətlənməsi və ya ləngiməsi, gözlənilmodən yüksolməsi və ya geriləmosi müşahidə olunur, başqa sözlə, eyni yaşlı uşaqlann psixi inkişafı bir variantda deyil, müxtəlif variantlarda özünü göstərir. Qabiliyyətlərin inkişafı prosesində də həmin cəhət bütün aydınlığı ilə meydana çıxır. Qabiliyyətlərin inkişafı prosesini bu istiqamətdə xarakterizə etmək üçün bəzi məsələlərlə tanış olaq.

Senzitiv yaş dövrləri haqqında. Senzi-tiv (latınca sensus - hiss, duyğu demokdir) dövr uşağın ontogenetik inkişafının mühüm morholosini toşkil edir; bu zaman inkişaf cdən uşaq ətraf mühitin müəyyən təsirlərinə xüsusilə həssas olur,

443


III.I
psixikanın bu vo ya digor istiqamətdə inkişafı üçün alvcrişli şən yaranır. Məsolən, məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlar nəinki dilini, həm də başqa dillori daha tcz öyrənirlər. Bu baxınulaıı xüsusilə 3-5 yaş dil öyrənmok üçün scnzitiv dövr hesab olunur. i

Ауп-ауп qabiliyyətlərin (musiqi, riyazi, rəsm, aktyorlııq, şairlik, texniki və s.) formalaşması və inkişafı baxımındaıı məktəbəqədər, kiçik moktobli və yeniyetməlik yaş dövrlərinin öl imkanlan vardır.

Aydın mosəlodir ki, senzitiv yaş dövrü həlo öz-özlüyündo qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsini müəyyon etmir. Bunun üçüfl