Dərslik «Çİnar-çAP»

s₂ s₃

S,

Burada Sj - haqqında danışılan, S2 - danışan, S3 - məlunıat alan şəxsdir.

Birgə fəaliyyətdə unsiyyət «situasiyanın obrazı» (birgo foaliyyot iştirakçılan arasında «rolların» funksional bölgüsü haqqındakı təsəvvürlər do bura daxildir) ilə tənzim olunur. Halbuki şəxsi ünsiyyot daha çox «müsahibin obrazı» ilə şərtlənir. Şəxsi ünsiyyətin mövzusu da, forması da, birinci növbədə, mohz onunla müəyyən olunur.

Unsiyyətin baş tutması üçün onun mövzusu müsahiblər üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb etməlidir. Başqa sözlə, şəxsi unsiyyot təkcə informasiyanın (mövzunun) mozmunu ilə deyil, daha çox

504 onun müsahiblər üçün əhəmiyyoti ilo müəyyən olunur. Bundan asılı olaraq eyni bir mövzu müxtolif formalarda (müzakirə, təhlil və s. kimi) ifadə oluna bilər. Şəxsi ünsiyyot adətən həmsöhbətlərin bir-birinin təfəkkür torzi, dünyagörüşü, daxili aləmi haqqındakı təsəwürləri ilə tənzim olunur. Eyni bir ünsiyyət şəraitində eyni bir adamın biri ilo zarafat etməsi, başqası ilo rəsmi tonda danışması məhz bununla bağlıdır.

Şəxsi ünsiyyətin adətən iki səviyyəsini fərqləndirirlər. Birinci səviyyədə ünsiyyət iki (və ya üç) adamın vasitəsiz toması kimi meydana çıxır və emosional xarakter daşıyır. Lakin tədricən emosional ünsiyyət şəraitində adamlar öz nöqteyi-nəzərlərini izah etməyə, müdafıə etməyə, bir-birlərinin fikirlərini, əməllərini və s. müəyyən mövqedən qiymətlondirməyə başlayırlar. Bu, şəxsi ünsiyyətin ikinci səviyyəsidir. İnsanların istər bir-birini, istərsə də özlərini dərk ctməsində şəxsi ünsiyyətin ikinci səviyyəsi xüsusilə mühüm rol oynayır.

Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç tərəfıni - kommunikativ, interaktiv və perseptiv tərəflərini fərqləndirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir.

Ünsiyyət informasiya mübadilosi kimi. Ünsiyyət prosesində iştirak edon adamlardan biri, tutaq ki, A. hor hansi bir məsolə haqqinda B-yo infonnasiya verir. Birinci adama (A.-ya) kommunikator, ikinciyo (B.-yo) iso resi-p i e n t deyilir. informasiya nəzəriyyəsi baxımından bu prosesi sxematik şəkildə belo ifado etmok olar: K-İ-R (kommunikator -informasiya - resipicnt). Əgər biz məsələyə psixoloji cohotdon yanaşsaq, birinci növbədə, qeyd etmoliyik ki, bu sxem unsiyyot prosesinin yalmz formal torofini - informasiyanin песо verilməsini əks etdirir. Halbuki kibernetik sistemlordon forqli olaraq unsiyyot prosesindo informasiya nəinki verilir, həm do o, unsiyyot prosesinin özündə formalaşır, dəqiqləşir, inkişaf edir. Bundan başqa, K-İ-R sxcmində kommunikatorla (K) rcsipicntin (R) münasibəti əslində subyekt-obyekt (S-O) münasibəti (biri məlumatı verir, digəri iso onu qəbul edir) kimi nəzərdə tutulur. Halbuki unsiyyot prosesindo adamlar subyekt kimi iştirak edirlər. (Bildiyimiz kimi, ünsiyyətin sxemi belədir: S-S). Bu о deməkdir ki, unsiyyot prosesi nəinki kommunikatorun, horn də resipientin fəallığı şəraitindo baş verir. informasiya mübadiləsi onlann bir-birinə münasibətilə şərtlənir, yəni kommunikator informasiya ve-rərkən özünün məqsədini və ya motivlərini nəzərə almaqla yanaşı

505 həm də resipientin məqsədini, motivlərini və s. nəzərə almalıdıı Nəinki kommunikator, həm də resipient üçün informasiyanın əhəmiyyəti də mühümdür. Psixoloji baxımdan bu olduqca maraqlı məsələdir: insanlar ünsiyyət prosesindo təkcə informasiya mübadiləsi ilə məhdudlaşmırlar, onlar həmin informasiya osasındi hom do ümumi noticə (məna) çıxarmağa səy göstərirlər. Bu iso yalnız belo bir şəraitdə mümkündür ki, informasiya sadəcə olaraq qəbul edilməsin, hom də başa düşülsün, dərk olunsun.

Təsadüfı deyildir ki, ünsnyyət prosesindo kommunikatoı resipientə təsir göstərdiyi kimi resipient do kommunikatora tosil göstərir. informasiya mübadiləsi prosesindo onlann arasıml.ı yaranmış münasibət tipinin özü müəyyən mənada doyişilir.

Öz-özlüyündə informasiyanm iki (təhrikedici vo təsbitcdici) tipini fərqləndinnək olar.

Təhrikedici informasiya əmr, məsləhət, xahiş formasında ifado olunur. Onlar resipientin hor hansı bir horokətini müxtolif formalarda (təhriketmə, qadağanetmə vo s.) stimullaşdırmavı nəzərdə tuturlar. Təsbitedici informasiya isə molumat formasuul.ı meydana çıxır.

informasiya qarşılıqlı tosir kimi. İnsanlar birgə fəaliyyət prosesindo müxtəlif formalarda əlaqə vo münasibotloro girir, oməkdaşlıq cdirlor. Qarşılıqlı təsir dcdikdə, bu cəhəti nəzərdə tuturlar.

Hər şeydən əvvəl, «qarşılıqlı» sözünə diqqət yetirok. Əgoı tosir qarşılıqlıdırsa, bu о demokdir ki, həmin proscsdə on azı ıkı adam bir-birilə ünsiyyətdədir: onlar nədə isə bir-birinə könıok ctmok, nə haqqındasa məsləhət almaq, dərdini bölüşmok, nədə iso razılığa gəlmək və s. üçün bir-birlərinə müraciot edirlər. İki misalla tanış olaq: a) anasının xoş sözlorino qulaq asa-asa uşaq gülüm sünür, mehriban-mchriban anasına baxır vo golib başını onun dizləri üstünə qoyur; b) qonşu otaqdan səs gəlir. Uşaq sosə qulaq asır və üzünü pəncərədəki akvariuma sarı çevirir. O, diqqəÜİ akvariumdakı qızıl balıqlara baxır...

Birinci halda uşaq hotta bir söz deməsə belo, ünsiyyot aktı göi qabağındadır: biri danışır, о biri isə öz hisslori və horəkotlorı ıl.» ona cavab vcrir. İkinci halda isə biz artıq ünsiyyətdən danışa bilmərik; o, uşağın idrak foaliyyoti ilə əvəz olunmuşdur.

Qarşılıqlı tosir prosesindo söz, hiss və hərəkət özünoməxsui şəkildə birləşir. Bu zaman ünsiyyət birgo foaliyyotin təşkilifH xidmət edir. Təsadüfı deyildir ki, ünsiyyət tələbatı, insanlann bır-

506 birinə söz demək tələbatı elə omok prosesinin özündə əmələ gəlmişdir.

Ünsiyyət insanların bir-birini qavra-ması proscsi kimi. Ünsiyyət prosesindo insanlar Ыг-birlərinə molumat verərkən, tosir göstərərkən hom do bir-birlərini qavrayırlar. Sosial persepsiya ünsiyyət prosesinin somoroli olmasinin başlıca şərtlərindən biridir.

Ünsiyyətin kommunikativ, intcraktiv vo perseptiv toroflori bir-birilə vohdotdodir. Onlann birini о birisindon aynliqda tohlil etmok olmaz.

Bununla olaqodar olaraq biz bir cəhəti dəqiqləşdirməliyik. Golin, ovvolco ünsiyyətin tərifı ilo bir do tanış olaq; torifdo ünsiyyət... qarşılıqlı tosir prosesi kimi xarakterizo olunur. Bu iso tosadiifi deyildir: qarşılıqlı tosir ünsiyyətin nüvəsini təşkil edir. Ünsiyyotin birinci (informasiya miibadilosi) vo üçüncü (insanlann bir-birini qavramasi) toroflori mohz buna xidmot edir.

tnsanlar K. Marksın göstərdiyi kimi, «... Birgo fəaliyyət üçün vo öz fəaliyyətini qarşılıqlı mübadilə etmok üçün miioyyon surətdə birləşmədən istehsal edə bilməzlər. İstehsal etmok üçün insanlar miioyyon əlaqə və münasibətlərə girirlər vo yalnız bu ictimai əlaqə və münasibətlər vasitəsilə onların tobiətə tosiri mövcud olur, istehsal mümkün olun>. Bclə bir əlaqə və münasibət məhz ünsiyyət sayəsində yaranır.

Məsələnin belə qoyuluşu hom də ünsiyyətin b a ş 1 ı с a funksiyalarını aydınlaşdırmaq imkanı verir. Yuxarıdakı tərif əsasında onlardan ikisini xüsusilə qeyd etmək lazımdır: a) insanlann birgo f о a 1 i у у ə t i n i n təşkili (torifdo bu funksiya belo xarakterizo olunur: «ümumi nəticə əldə ctmək məqsodilə səyləri olaqələndinnək və birləşdirmək»); b) şəxsiу у ə t 1 оrarası münasibət1ərin for-malaşması vo inkişafı (yəni tərifdəki sözlərlə desək, «münasibətləri aydınlaşdırmaq moqsədilə qarşılıqlı təsir»).

Psixologiyada ünsiyyət qarşılıqlı tosir prosesi kimi təhlil olunarkən onun ünsiyyətin digor toroflori ilə vəhdəti vacib prinsip kimi nəzərə alınır.

507 2. Ünsiyyət, insanların qarşılıqlı təsiri və qarşılıqlı münasibətləri