Dərslik «Çİnar-çAP»

2. Birgə işloməyə alışma və uyuşma
Miixtolif xüsusiyyətləro malik olan adamlar günlərlə deyil, aylarla və illərlə bir yerdə песо işləyirlər? Onlar konkret foaliyyot şəraitində bir-birilo песо dil tapırlar? Öz hərəkətlərini bir-birilo песо uzlaşdırırlar? Psixoloji tədqiqatlar göstərır ki, insanlar konkret birgə foaliyyot şəraitində bir yerdə işləməyə alışırlar və ya öyrənirlər. Bu zaman işçilər bir-birlərinin xüsusiyyətlərini iş

529

157-34

prosesindo nəzərə almağa başlayır və öz hərokətlərini bir-birinin hərəkətləri ilə uzlaşdırırlar. Onlann işindo özünəməxsus ahong omolo golir. Həm işin məhsuldarlığı artır, hom də işçilər iş prosesindon və onun nəticəlorindən razı qalırlar.

Bu zaman bir çox hallarda işçilər arasında az və ya çox dorocodo yaxınlıq omolo golir, hotta bəzən yoldaşlıq münasibotlon dostluğa çevrilir. Belə hallarda onlar bir-birino psixoloji cəhətdən uyuşmağa başlayırlar ki, bu da birgo iş şəraitində işçilərin bir-birino alışması üçün əlvcrişli şorait yaradır.

Psixoloji uyuşma insanlann qarşılıqlı təsiri prosesindo əmələ gəlir və onların bir-birini təmin etməsində, bir yerdo olduqda darıxmamasında, daha yaxşı işləməsində, söhbətdən doymamasında ifado olunur.

Beləliklə, biz iki anlayışla - birgə işləməye alışma vəuyuşma anlayışları ilə tanış oluruq. Bos, onlar bir-birindən no ilo fərqlənir? Birgə işləməyə alışmaq insanlann rosmi (işgüzar) münasibətləri, uyuşma isə qcyri-rəsmi (şəxsi) münasibətləri üçün səciyyovidir.

Qeyri-rosmi münasibətlər soviyyosində hor hansı bir adamın başqası ilə sözü tutmursa, ondan uzaqlaşır, başqa adamlarla yaxınlıq edir. Başqa sözlə, qeyri-rəsmi münasibətlərdə insanlann bir-birini təmin edib-etmoməsi onlann xiisusiyyotlori ilə şərtlonir. Halbuki rosmi münasibətlərdə birgo işin xarakteri daha mühüm ohomiyyət kosb edir. Bu zaman iki işçinin bir-birino miinasiboti onlann bir-birindən xoşu gəlib-gəlməməsi ilo miioyyon oluna bilmoz. Kollcktivdo insanlann münasibətləri bilavasitə rəğbot hissi ilo deyil, sosial normalarla miioyyon olunur. Birgo işləmok zərurəti öz oksini onda tapir ki, insanlar bir-birini iş yoldaşı kimi qiymotlondirir, bir-birinin şəxsi keyfıyyətlərindon daha çox peso kcyfıyyotlorinə üstünlük verirlor. Onlann bir-birilə qarşılıqlı miinasibotlori peso keyiiyyotlori ilo deyil, şoxsi keyfiyyotlori ilo şərtləndikdə iso birgo işləməyə alışma uyuşma ilo əvəz olunur.

Birgo işləməyə alışma ilo uyuşma əslində bir-birilo qarşılıqh olaqədədir. Uyuşma işçilərin bir-birinə ahşmasında həmişo mühüm rol oynayır: uyuşmazlıq iso hansı formada olursa-olsun, onların arasında müxtolif tipli münaqişolorin yaranması ilo noticolonir.

Əmək, pedaqoji və ya şagird kollektivlərində uyuşma təsirli ro oynayır. Ailə həyatında onun əhəmiyyəti xususilo böyükdür.

Qrup uyuşması insanlara empirik surətdə çoxdan molumdur.

530

Alpinistlər, təyyarəçilor, səyyahlar, idman məşqçilori vo b. güzəran təcrübəsi əsasında belo bir nəticəyə golmişdi ki, kiçik qruplarda adamlar bir-birino eyni dorəcədə uyuşa bilmirlor. Sosial-psixoloji tədqiqatlar da həmin nəticəni təsdiq edir.

Birgə fəaliyyətin səmərəli olmasının şərtlərindən biri uyuşma fenomeni ilə əlaqədardır. Bir çox xüsusi hallarda, qrup uzun müddot aynlıqda və mürəkkəb şəraitdo fəaliyyot göstərdikdə, məsələn, ekspedisiyalarda, kosmik uçuşlarda, gəmi səfərlərində və s. bu cohət daha aydın nəzərə çarpır, bilavasitə qrupdaxili qarşılıqlı münasibətlərin inkişaf dinamikasını şortləndirir.

Y. Qaqarin vo A. V. Lebedevin «Psixologiya və kosmos» kitabında təhlil edilən bir eksperimentin nəticələri bu cohətdən maraqlıdır.

70 sutka orzindo davam etmiş eksperimentdə 3 nəfər - həkim Stanislav Buqrov, mühəndis Leonard Smireçevski və radio-jurnalist Yevgeni Tcrcşşcnko iştirak cdirdi. Onlar gündolik yazırdılar. Y. Tereşşenko «startdan» üç həfto sonra öz gündəliyində yazırdı: «Növbə, nahar, tibbi müayinə, yuxu... Həyatımız çox qızğın, amma ycknəsəq keçirdi. Boş vaxtımız demək olar ki, qalmırdı. Amma artıq yorğunluq hiss edirəm. Stanislav anqladı, gözlərinin altı qaraldı, Leonardın, gözlori qızardı vo baxışları dəyişdi. Bəzən danışığındakı xeyirxahlıq itirdi. Mübahisəni xatırladan cüzi narazılıqlar meydana çıxırdı ki, bu da, əlbəttə ki, xırda şeylərin üstündə olurdu».

Y. Tercşşenko bir həftodən sonra isə yazırdı: «Növbə, nahar, yoxlama, yuxu... Vaxt daralır. Bir günü о birindon seçmok olmur. Yavaş-yavaş sinir yorğunluğu baş verir. Biz əsəbiləşməyə başlayınq. Özümüzü işləməyə məcbur etmək çətinləşir. Daim hara isə qapını açmaq, nə isə başqa şey görmək istəyirik. Hamısı birdir.. Təki yeni şey olsun. Darıxırıq».

Həkim ilə mühəndis arasında psixoloji uyuşmazlıq əmələ gəlmişdi: onlann arasında vaxtaşın, istirahot zamanı konflikt yaranmağa başlamışdı. Proqram yerinə yctirilsə də, eksperiment iştirakçılarının özlərinin qeyd etdikləri kimi, psixoloji uyuşmazlıq onların hamısının əhvalma monfı təsir göstərmişdi.

Uyuşma insanlann xiisusiyyotlori ilə bilavasitə bağlıdır. Bu sahədə iki hala daha geniş təsadüf olunur:

a) müşahidolor göstərir ki, insanlann tələbatları, fəaliyyət motivləri, maraqlan, sosial yönümləri, əqidəsi və s. oxşar olduqda onlar bir-birlərinə asanlıqla uyuşurlar;

b) bir çox hallarda iso insanlann müəyyon kcyfiyyotlori, xüsusilə temperament vo xarakter olamotlori oxşar olduqda, onlar bir-birinə uyuşa bilmir; oxşar olmadıqda, əkslik təşkil ctdikdo, oslindo bir-birini tamamladıqda asanlıqla uyuşurlar.

Y. Qaqarin vo V. Lcbcdcvin «Psixologiya vo kosmos» kitabinda oxuyuruq: «Vosxod-2» kosmik gomi heyotindon xiisusi soliqo vo mütəşəkkillik tolob olunurdu. Şlüz kamerasından keçorok gomi kabinosindon adamin kosmik fəzaya keçməsi kimi miirokkob mosolonin holli tarn qarşılıqlı anlaşma, inam, bir-birino arxayin olmaq şəraitində mümkün idi.

Vozifoləri heyət üzvləri arasında bölüşdürdükdə onlann peso hazirliqlanndan çox (Belyayev do, Leonov da yüksək ixtisaslı təyyaroçi idilor) fordi-psixoloji keyfiyyəti nəzərə alınırdı. Belyayevo on qorxulu hallarda özünü itirməmək, böyük irado və mətanət, məntiqi təfokkür, dərin özünütəhlil, böyük təkidlilik, çətinlikləri dof etmok xas idi.

Leonov isə temperametino görə xolerik tipə mənsubdur. Qüvvətli, qətiyyətli və qoçaqdır. Yüksok qavrama qabiliyyətinə malik olduğundan bütün bir lövhoni yadında saxlayır, sonra da onu yenidən təsvir edirdi.

Xaraktercə bir-birinin tarn oksi olan bu iki şəxs mürokkəb proqramı müvəffəqiyyotlo yerinə yctirən yüksək qrup omələ gotir-məkdə bir-birini tamamlayırdı. Adi məşğolodən başqa Bclyaycvlə Leonov, indiyə qədor dünyada heç kosin olmadığı şəraitdə - dorin vakuumda vo dayaqsız fəzada işlomək üçün hazırlaşırdılar. \J3

Şlüzlomə vo həyatı «tominctmo» sistemlərini idaro etmədo uy-ğun horokotlor üçün xüsusi trenajorlarda A. A. Leonovun gəmidən kosmik fəzaya çıxması və kabinəyə qayıtması imitasiya olunurdu.

Qoza halında da horokotlor nəzordə tutulmuşdu: mosolon, açıq kosmosda kosmonavtın başına bir hadisə gəldiyi və komandirin ona yardım göstənnoyinə chtiyac olduğu hallar çox diqqətlə hazır-lanmışdı.

Belyayevlə Lconov üçün birgə məşqlərdə əldə edilən mütəşəkkilliyin nə dorocədə mühüm olduğunu onlar uçuşdan sonra dəfəlorlo qeyd etmişlər.

Lakin, Y. Qaqarin vo V. Lebedevin qeyd etdikləri kimi, birgo işləmə problemi tokco kosmik gomi vo onun sistcmlorini idarəetmə horokətlərinin uyğunluğu ilo bitmir. Uzun siiron kosmik uçuşlarda adamlara tokco bir yerdə çalışmaq deyil, hom do bir ycrdə dincəlmək, yəni uzunmüddətli qrup tocridi şəraitindo

532 yaşamaq lazımdır. Bax, clə bu zaman heyot üzvləri arasinda qarşılıqlı əlaqə, bir sözlə, möhkom monolit kollektivin yaranması üçün lazım golon hor bir şey holledici ohomiyyot kosb edir.

Hal-hazirda sosial psixologiyada qrup uyuşmasının todqiqi sahosindo yeni istiqamət formalaşmışdır. Qrup uyuşması effektlori stratometrik konsepsiya baxımından tohlil olunur. Kollektivdo şoxsiyyətlərarast münasibətlərin strukturuna müvafıq olaraq qrup uyuşmasmın miixtolif soviyyolori forqlondirilir (temperament vo xarakterin uyuşması 1-ci, rol gözləmələrinin uzlaşması 2-ci, sorvət meyllorinin vohdəti 3-cü soviyyodo qrup uyuşmasının osas parametri kimi tohlil olunur).

Todris qruplan, istehsalat briqadalan, ekipajlar, idman komandaları vo başqa qruplan komplektloşdirmoyin meyaıiarının işlənilməsi qrup uyuşmasının tədqiqinin başlıca məqsədini təşkil edir. Son zamanlar sovet psixologiyasmda bu istiqamotdo miihiim praktik ohomiyyoto malik olan maraqlı noticolər oldo edilmişdir. «Vosxod-2» kosmik gomi heyətinin komplcktləşdirilmosi prosesindo qrup uyuşması effektlorinin nozoro alinmasi buna on yaxşı misal ola bilor.