Dərslik «Çİnar-çAP»

6. Foaliyyotin nəticəsi. Foaliyyotin öz məntiqi vər: onun konkret nəticəsi olmalıdır. Nəticə isə birdən-birə alınmır. Burada psixoloji baxımdan maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, insanlar foa­liyyotin noticosini işi görüb qurtarandan sonra deyil foaliyyot pro-sesinin gedişində qiymətlondirirlər.

Bu, hər şeydən əvvəl, onunla bağlıdır ki, insan foaliyyotin noticosini qabaqcadan görə bilir. Psixologiyada buna antisipasi-ya (latınca - anticipo - irəlicədən görmək demokdir) - deyilir. Foaliyyot prosesindo antisipasiya miixtolif səviyyələrdə özünü göstərir: о, horəkətlərin dəqiqliyini tomin edir, obyektlori dinamik şəkildo qavramaq, işləri qabaqcadan planlaşdırmaq imkanı verir.

İşin nəticəsinin məqsəd baxımından qiymətləndirilməsi iso fo­aliyyotin səmərəsini şərtləndirən ən başlıca cəhətdir. Bu prosesi sxematik şəkildə belə təsvir etmok olar (şəkil 16).

Bu zaman işçi məqsəddən çıxış edib A cismini hazırlama-ğa başlayır. Diqqət cdin. Proses məqsəddən nəticəyə doğru gcdir: —> işarəsi bunu göstərir. Golin, məqsədlə nəticə arasındakı əla-qəni düz əlaqə adlandıraq.

A cismi tədricən hazırlanır: o, əvvəlcə, tutaq ki, a¹, sonra a², da­ha sonra a\ a⁴, a\ nəhayət, a⁶ vo a⁷ forması kosb edir. Qarşıya sual çıxır: a' forması düzgün hazırlanmışdırmı? Bu sualın işçi üçün xü-susi əhəmiyyəti vardır: a' səviyyəsində həmin sualı həll etmədən a², eləcə do buna müvafıq olaraq a³ vo ya a⁴ - keyfıyyotlə hazirlana bilmoz. O, bunun üçün no etmolidir? A cisminin hazirlanmasinin hor bir mərhələsində işçi alınan nəticəni ümumi moqsod baxımın-dan qiymotlonirmolidir. Bunu sxematik şəkildo belo ifado etmok olar (şokil 17).

Bir cohoto diqqot edin: noticoni, tutaq ki, a'-in песо hazırlan-masim moqsod baxımından qiymotlondiririk. Proses noticodon məqsədə doğru gcdir: <— işarəsi do bunu göstərir.

Belo əlaqəni əks əlaqə adlandırırlar.

Əks əlaqə nədir?

Foaliyyotin hor bir morholosindo miioyyon bir notico, bizim

48

Foaliyyotin nəticəsi

Fəaliyyətin moqsodi

Foaliyyotin moqsodi

Əks olaqo hissi-oyani xarakter daşıyır. Buna goro do o, sensor nozarot yolu ilo, yoni hiss üzvlərinin kömoyilo hoyata keçirilir. Mosolən, metaloridən metalm rənginə, müəllim iso dərs zamanı şagirdlorin danışıb-danışmamasma diqqət yetirir vo onlann vasito­silo bütün prosesə - metal əridən, tutaq ki, temperatur rejiminə, müəllim intizama nozarot edir. Bu monada da metalın rənginə, ıışaqların səsinə və s. hissi oriyentirlər deyilir. Metaləridən və ya müəllim bu oriyentirlərin köməyiilə yol verilon nöqsanları miioy­yon edib aradan qaldınr. Qarşıya bir sual çıxır: metaləridon nə üçün əriyən metalın rənginə, müollim isə uşaqlann səsinə fıkir verir? Bu, foaliyyotin xüsusiyyətlərindən, ən başlıcası isə məqsədindən asılıdır. Metaləridən və ya müəllim hissi oriycntirləri və müvafıq hərəkətləri təsadüfən deyil, işin məqsədinə əsasən miioyyon edir; yoni foaliyyot prosesindo horokotlor sistemi nəticə ctibarilə işin məqsədləri ilo idaro və tənzim olunur. Bu qanunauyğunluq ümumi əhəmiyyətə malikdir və bütün foaliyyot sahələrində özünü göstə-rir.

misalimizda a¹, a² vo s. alınır. Bu zaman a¹ foaliyyotin moqsodi ba-xımından qiymotlondirilir, onun haqqinda əldə edilmiş infonnasiya a²-nin hazirlanmasi prosesindo nozoro alinir, yəni a¹ haqqindaki in­fonnasiya a²-nin hazirlanmasi üçün zoruri olan şərtə çevrilir, a² haqqinda əldə edilmiş infonnasiya a'-iin hazırlanmasında nozoro alinir, beloliklo do foaliyyot davam edir. N. Vinerin fikrinco, oks olaqo ovvolki nəticələrin sonrakı vozifolorin ycrino yetirilmosi yo-lu ilo sistemin idaro olunmasi mctodudur. Onun fızioloji osasını oks afferentasiya təşkil cdir (P. K. Anoxin).

7. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət

Şəxsiyyət psixologiya elmində əsas kateqoriyalardan biri hesab olunur. Lakin bununla belo, qcyd etmək lazımdır ki, homin katcqo-riya heç do xalis psixoloji kateqoriya deyildir. Şəxsiyyət bir çox clmlər, xiisuson do bütün ictimai clmlər torofmdon ayn-ayn istiqa-mətlərdə öyrənilir. Psixologiya elmini şoxsiyyotin psixoloji simasi, onun daxili alominin, psixi həyatının formalaşması prosesinin qa-nunaııyğunluqlan maraqlandırır. Bu zaman psixologiya elmi yuxa-rıda nəzərdən keçirdiyimiz belo bir fundamental faktı əsas götürür ki, psixi hadisolor foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo formalaşır. in-kişaf vo tozahür edir. Lakin ö/-(i/lüyiində onlar foaliyyot vo ünsiy-yətə deyil, şəxsiyyətə moxsusdur.

Şəxsiyyətin psixologiyası mosələləri son dərəcə mürəkkəb xa­rakter daşıyır. Şəxsiyyətin başlıca xassələri hansılardır? Onlar песо formalaşırlar? Şəxsiyyətin xassələrinin obyektiv əsasını nə təşkil edir? Bu suallara cavab vcrmək üçün mosələnin həllino metodolo-ji baxımdan düzgün yanaşmaq zoruridir.

Bir halda ki. biz şəxsiyyət anlayışı ilə insanı ictimai varlıq, cə-miyyotin üzvü kimi sociyyələndiririk, о zaman zənıri surotdo mo-


soləyə «Comiyyət və şəxsiyyot» problcmi aspektində yanaşmalı, insanın cəmiyyətdə həyatını öyrənməliyik.

K. Marks «Feyerbax haqqındakı tezislərin» 6-cı maddəsirıdə bu cohoti xüsusilo qcyd edir. O, yazır: «...İnsanın mahiyyəti, аупса bir fərdə xas olan abstrakt bir şey deyildir. İnsan mahiyyoti öz ger-çokliyində ictimai münasibətlərin məcmusudur».

İctimai miinasibotlor nədir? Onlann hansı növləri vardır? icti­mai münasibətlər şəxsiyyətin psixi simasını песо müəyyən cdir? Bu sualları, qısa da olsa, aydınlaşdıraq.

Sosial qrupların, siniflərin və millətlərin iqtisadi, ictimai-siya-si, mədoni hoyatı vo foaliyyoti prosesindo onlann arasında və öz daxilindo əmələ gələn münasibətlorə ictimai münasibətlor dcyilir. Ayn-ayrı adamlar ictimai münasibotlərə bu vo ya digor sosial ümu-milik vo qrupun üzvü kimi daxil olur. Fərdlərin münasibətləri yal-niz ilk baxışda daha çox şəxsi münasibotlər kimi görünür. Əslində iso onlar bir-birilo iinsiyyoto bu vo ya digor sosial müəyyənliyə monsub olan fordlor kimi daxil olurlar.

İctimai miinasibotlori maddi vo ideoloji miinasibotlor olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlər.

Maddi nemətlər istchsalı cəmiyyətin əsasını toşkil edir. Buna goro ictimai miinasibotlor icorisindo, maddi miinasibotlor - iqtisa­di istehsal miinasibotlori xiisusi yer tutur. Onlar aparıcı, miioyyonc-dici münasibətlordir. Maddi ictimai miinasibotlorin xarakteri co-miyyotin mohsuldar qiivvolori ilo miioyyon olunur, onlar adamla-rın şüuru vo iradəsindən asih deyildir.

İdeoloji münasibətloro siyasi, hiiquqi, oxlaqi vo b. miinasibot­lor daxildir. Onlar maddi ictimai miinasibotlorin osasinda meydana çıxır. ideoloji miinasibotlorin xarakteri istehsal miinasibotlori ilo miioyyon olunur.

Maddi hoyatin istehsal üsulu, iimumiyyotlo, hoyatm ictimai-si-yasi vo mənovi prosesləri üçün sort olur. İnsanlarm varlığını onla­nn şüuru miioyyon etmir, oksino, insanlann ictimai varlığı onlann şuurunu miioyyon edir.

Comiyyot ictimai miinasibotlorin mexaniki birliyindon deyil, vahid sistcmindon ibarotdir.

ictimai miinasibotlor şəxsiyyotin formalaşmasının obyektiv əsasım toşkil edir. Şəxsiyyət cəmiyyətin üzvüdür vo onun mohsu-ludur.

Şoxsiyyot üçün comiyyot sadəcə olaraq xarici miihit deyildir.

52

O, cəmiyyətin üzvü kimi, cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai mii­nasibotlor sistemino daxil olur vo bu osasda onun bir şəxsiyyot ki­mi özünoməxsus xassolori fonrıalaşır.

Şəxsiyyətin psixoloji mosololorinin ictimai münasibətlərlə olaqosi dialektik xarakter daşıyır. Həmin əlaqəni vasitosiz, birbaşa törəyən proses kimi izah etmok onu mexaniki şokildo başa düşmok olardı. Şəxsiyyotin psixoloji xassolorinin ictimai münasibotlərlə olaqosi miixtolif amillorlə şortlənir. Hor bir konkret adam ictimai miinasibotlori foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo miixtolif sosial qmplann (o ciimlodon ailonin) vasitosilo monimseyir. Bu о demok­dir ki, hor bir konkret şoxsiyyot comiyyotin hoyatına özünomoxsus torzdo daxil olmuş, qoşulmuşdur. Onun hoyat vo foaliyyotindo ic­timai miinasibotlorin miixtolif növləri öz reallığını miixtolif şokildo tapir. Golin misal göstərək: görəsən, fəhlə, müollim vo ya alim is­tehsal münasibotlorinə eyni şəkildə daxil olurlanm? Şübhosiz ki, yox.

ictimai miinasibotlorin növləri miixtolif olsa da, onlar hor bir şoxsiyyotin hoyatında eyni dorocodo yer tutmur. Onlardan hor han-si biri miioyyon bir adamın hoyatında bilavasito mühüm rol oyna-dığı halda, başqasının həyatına dolayı yolla təsir göstorir. ictimai miinasibotlorin hor hansi bir növü miioyyon bir adamın hoyatinda üstün yer tutduğu halda, başqasınm hoyatinda kömokçi yer tutur. Adamlardan biri ictimai miinasibotlorin bu vo ya digor növiinə epi-zodik şokildo daxil olur, halbuki başqa bir adamın bütiin şüurlu ho-yati ictimai miinasibotlorin homin növü ilo iizvi surotdo bağlı olur.

ictimai miinasibotlorin növlərinin miixtolif adamlann hoyatin­da miixtolif yer tutmasını no ilo izah etmok olar? Bu adamlann han­si sinfo, milloto, etnik qrupa monsub olmasi, daxil olduğu sosial qrupun, о cümlədon ailosinin tipi vo quruluşu, tohsil soviyyosi, hansi ictimai vo siyasi partiyanin iizvii olmasi vo s. ilo əlaqədardır. Bundan asılı olaraq adamlann foaliyyoti vo iinsiyyoti prosesindo özünəməxsus cohotlor meydana çıxır, onlar özlorinin hiiquq vo vo-zifolorino muvafiq olaraq kollektivdə, ailədə, başqa sosial qruplar-da yaranan şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünəməxsus yer tu-turlar. Bu cohotlor todricon onlann horokot vo omollorindo, tolo-batlannda, foaliyyot motivlərində vo başqa psixoloji xassolorindo tozahiir edir, möhkomlonir vo onları şəxsiyyt kimi sociyyolondiron xassəlorə çevrilirlor.
53 8. Ali psixi t'unksi \ alarm sistemli təşkili
Müasir elmi təsəvvürləro görə ali psixi funksiyalar sistemli xa­rakter daşıyır. Bu nə deməkdir? Biz həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün əvvolcə bozi anlayışları, məsələn, «ali psixi funksiyalar» və «sistemli təşkil» anlayışlarını nəzərdən keçinnəliyik.

Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın osas anlayışların-dan biridir. O, psixologiya elminə ilk dəfo L. S. Vıqotski torofin-dən daxil edilmiş, A. R. Luriya, A. N. Leontev və başqa covet psi-xoloqları tərəfındon daha da inkişaf ctdirilmişdir.

L. S. Vıqotski psixi hadisəlorin iki səviyyəsini - «natural» və «mədəni» psixi prosesləri forqləndirirdi. O, bclə hcsab cdirdi ki, birincilər əsasən genctik (bioloji) amillərin təsirilə şərtlənir, ikinci-lər isə bütünlüklə sosial amillərin təsirilə təşəkkül edir.

Natural psixi proscslərin filogenetik kökləri vardır. F. Engcls yazırdı: insanın heyvan aləmindən əmələ gəlməsi faktının özü gös-tərir ki, insan heç zaman heyvanlarda olan xassələrdən tamamilə qurtula bilməyocokdir. Və dcməli, həmin xassələrin yalnız çoxlu-ğu və ya azlığından bəhs edilə bilor, - heyvanlıq və ya insanlığın yalnız miixtolif dərəcəsindən bəhs oluna bilor. Lakin bu dorəcə, in-sanın sosial-mədoni inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu baxımdan L. S. Vıqotski «modəni» proseslori ali psixi funksiyalar kimi xaraktc-rizə edirdi. Ali psixi funksiyalar mürəkkəb psixi proscslordir, insa-nin hoyati prosesindo formalaşırlar; özlərinin psixoloji xarakterino goro vasitoli xarakter daşıyırlar: miixtolif işarələr sistemi, birinci növbədə, nitq vasitosilo təşəkkül edir. L. S. Viqotski bu mosoloni izah edərək göstərirdi ki, uşağın mədəni inkişafında hor bir funksi-ya iki dofo, iki planda - ovvolco sosial, sonra psixoloji planda, ov-volco insanlar arasında - т1еф$1х1, sonra iso uşağın daxilində -intrapsixi kateqoriya kimi meydana çıxır. Başqa sözlə, ali psixi funksiyalar ovvolco insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasinda (yoni т1еф51хо1ој1 proses kimi) mövcud olur, sonra iso tamamilo daxili (intrapsixoloji) proseso çcvrilir.

Vəhşi heyvanlar icorisindo böyümüş uşaqlann psixiloji baxım-dan öyronilmosi do bu fikri siibut edir. Onlann hamısında, L. S. Vi-qotskinin sözləri ilo desok, natural psixi proseslor inkişaf etdiyi hal­da, ali psixi funksiyalar fonnalaşmır. 1920-ci ildo Hindistanda ca-navarlar arasından tapılmış 8 yaşlı Kəmaləyo aid materiallar toxmi-

54 non iyirmi ildon sonra miixtolif psixoloqlar (A. Gezell, R. Zinq vo Ç. Mak-Leyn) torofmdon retrospektiv surotdo təhlil olunmuşdur. Onlann iikrinco, Komalo toxminon 35 yaşma qodor yaşasaydı, yal-niz bu zaman onun əqli inkişafı 10—12 yaşlı normal uşaqların əq-li inkişaf səviyyəsinə çata bilərdi. İzahata, песо deyorlər, ehtiyac yoxdur.

/ Bcləliklə do L. S. Vıqotskinin fıkrincə, fərdi şüurun (ali psixi fjmksiyalar şüura aiddir) inkişafında da ictimai miinasibotlor müəy-^əncdici rol oynayır.

Bos «sistemli toşkil» anlayışı no demokdir? Əgər biz məsələni Itarixi istiqamotdə nəzordon kcçirsək, görərik ki psixologiya elmin-də sistem (yunanca - systcma hissələrindən əmələ gəlmiş, birləş-miş demokdir) terminindon XX əsrin ikinci yarısından etibaron ıs tifadə olunmağa başlanılmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu termın birdən-birə yaranmamışdır. Holə psixologiya tarixinin ov-vəlki dövrlərində, xüsusilə XIX osrdə psixi hadisələrin sistemli xa­rakteri haqqinda miioyyon empirik təsəvvürlər olmuşdur. İnsan psi-xikasının komplcks şəkildo öyrənilməsi və s. haqqındakı tosəvvür-lər az da olsa müasir sistem nəzəriyyəsi anlayışlarına uyğun golir-di. Bunun da səbəbi aydındır. Psixikanın sistemli xarakter daşıma-sı onun mahiyyəti ilə bağlıdır. Elm empirik surotdo olsa da bu faktlan tosvir etmoyo bilmozdi. Bu sahodə təbiətşünaslığın özünə-məxsus nailiyyotlori var idi. Üarvinin təkamül nəzoriyyəsi, D. İ. Mendelcycvin elementlorin dövri sistemi vo s. sistemli yanaşmanın parlaq nümunoləri idi.

İctimai hadisolorin tohlili sahəsindo sistem nəzəriyyəsi ilk do­fo К. Marks tərollndoıı totbiq olunmuşdur. О dövrə qodor elmə əsasən maddi vo funksional keyfıyyətlər molum idi. Psixologiya elmindo do psixi lıadisolər osas etibarilo funksional istiqamotdə oy-rənilmişdir.

Psixi hadisolorin sistem nəzoriyyosi baxımından öyronilmosi, zoruri eksperimental matcriallann toplamlmasi, tohlil iisullannin iş-lənilməsi üçün elm uzun inkişaf yolu kcçmişdir. Sistemlilik prinsi-pi miiasir psixologiyamn metodoloji prinsiplorindon biridir.

Miiasir psixoloji təsovvürləro göro ali psixi funksiyalar sistem­li surotdo təşkil olunmuşdur. Bu о demokdir ki, onlardan hor biri miivafiq sistem çorçivəsində omolo golir vo mövcud olur. Ali psi­xi funksiyalardan hor birinin bu sistemdo özünəməxsus yeri vo funksiyası vardir. Onlar bir-birilə qarşılıqlı surotdo olaqodardir, la-

55 kin bu əlaqələr təsadüfi, epizodik deyil, qanunauyğun xarakter da-şıyır. Ali psixi funksiyalann qarşılıqlı olaqosi onlardan hor birinin, bununla birlikdo iso bütöv sistemin onıəlo gəlməsi, mövcud olma­si vo inkişafının mühüm şortidir.

Ali psixi funksiyalar bir «psixoloji sistem» kimi hansi xiisusiy-yotloro malikdir? Hor hansi bir sistemi sociyyolondiron inteqral xvi-susiyyotloro sistemomoxsus keyfiyyotlor deyilir. Ali psixi funksi­yalann da sistemomoxsus keyfiyyətləri muxtolifdir. Onlardan aşa> ğıdakıları qeyd etmok olar.

1. 
   Ali psixi funksiyalar şüumn stmkturuna daxildir. Bu cəhəı öz oksini onda tapir ki, onlar ixtiyari, dorkolunan proseslor kimi meydana çıxır vo inkişaf edirlor.
   
2. 
   Ali psixi funksiyalar ovvolco ümumi xarakter daşıyır, nisbo-ton sado hissi vo horoki prosesloro istinad edir. Onlar todricon av-tomatlaşmış oqli omoliyyatlara cevrilirlor. Onlann osasim tohlil vo torkib təşkil edir. Tohlil vo torkib öz-özlüyündə hor hansi bir ali psixi funksiyaya moxsus deyildir, onlar bütün ali psixi funksiyala­nn ümumi məxrocini toşkil edir. Ali psixi funksiyalardan hor biri­nin müvafiq sistcmdə yerindən asılı olaraq tohlil vo torkib özünə-məxsus xüsusiyyotlərlo tozahür edir.
   
3. 
   Sistemli yanaşma ali psixi funksiyaları inkişafda nəzərdən keçiıməyi tələb edir. Bununla olaqodar olaraq miixtolif səbəb. amil vo şərtlərin rolunu vo nisbətini aydınlaşdırmaq, inkişaf edon siste­min bütövlüyiinü vo davamlılığını tomin edon daxili vo xarici so-boblori tohlil etmok zoruroti meydana çıxır. Burada sistem nozoriy-yosi baximindan on başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, biitiin psixi proseslor kimi, hor hansi bir ali psixi funksiya hətta aynliqda belo öz-özünə inkişaf etmir, о, bütövlükdo sistemin inkişafı prosesino daxildir. Bundan başqa, xarici alomdon olan tosirlor do bir-birindon təcrid olunmuş şəkildə mövcud deyildir, biz həmişo bu vo ya digor dorocodo tosirlor sistemi ilo rastlaşınq. Ali psixi funksiyalann va-hid sistem kimi öyronılməsi, onlann tohlili prosesindo «sistem ya-radan amillorin» miioyyon cdilmosi zoruroti do buradan iroli golir.
   

Bos, bu baxımdan L. S. Viqotskinin miioyyon ctdiyi «natural psixi proseslor» haqqinda no demok olar? Miiasir tosovvürlərə go­ro, insan psixikasının özü bütövlükdo sistemli xarakter daşıyır. Bu baximdan ali psixi funksiyalan vo natural psixi proscslori daha bo-yük sistemin -psixikanın yanm sistcmlori kimi nəzərdən keçiro bi­lorik.