Dərslik «Çİnar-çAP»

Мөспип, deyə ton edir xəlayiq, Mecnuna monim qlzılfl no layiq?

Halbuki qızlar Leylini eylendinnək istərkən, öz məqsədlərino nail ola bilmirlər, Dahi şair bu halotlori psixoloq qüdrəti ilə təsvir cdir: qızlar şadlıq əlaməti olaraq əllərino hona qoyanda Leyli də öz kədorini bildirmək üçün əllərini qanlı göz yaşları ilə boyayırdı; qız-lar bəzək üçün sapa mirvari çəkəndo Leyli də göz yaşlanndan bo-doninə gövhorlər düzərdi...

Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafında XIX əsrin yazıçı vo mütəfəkkirlori daha mühüm rol oynamışdır. Psixi hadisələr haqqin­da mülahizolor materialist nəzəriyyoyə, xüsuson təbiətşünaslığın inkişafına istinad etmişdir.

A. Bakıxanovıın «Nosihotnamə» və «Tohzibü-oxlaq» əsorlo-rindo müxtəlif etik problemlor müoyyən psixoloji kontekstdə təhlil olunmıışdur. Onun «mənəviyyat folsofosi» adlandırdığı etika və tərbiyo nəzəriyyəsində maraqlı psixoloji hadisələrə toxunulmuş, təlim və tərbiyonin kömoyi ilə insanın əxlaq və mənəviyyatını məqsədəuyğun surotdo dəyişdinnəyin mümkünlüyü ideyası əsas-landırılmışdır. Homin ideya M. F. Axundovun əsərlərindo daha ba-riz şəkildo özünü bümzə vermişdir.

Böyük yazıçı-mütofəkkir Mirzə Fətəli Axundovıın əsorləri, xüsusilə «Hindistan şahzadosi Kəmalüddövlonin öz dostu İran şah-zadosi Cəlalüddövləyo yazdığı üç moktub və Celalüddövlənin ona göndərdiyi cavab» adlı məşhur fəlsəfi-siyasi, elmi-tənqidi əsori Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafını öyronmok üçiin xüsıısi ohomiyyoto malikdir.

M. F. Axundova görə ruh «cismin müstoziyyatındadır və cisim ilo qaimdir», ruh bədonin ayrılmaz xassəsidir vo müstoqil yaşaya bilmoz, varlığın dərk edilməsi mürəkkob proscsdir, idrakda insan əqli əsas götürülməlidir. Tolqinin, şayəilorin psixologiyasi, bir sıra başqa külləvi psixoloji hadisələr barodə M. F. Axundovun əsərlə-rində maraqlı mülahizolor vardır.

Psixoloji idcyalann zənginliyi baxımından M. F. Axundovun bodii əsərləri do böyük maraq doğurur.

S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C. Məmmədquluzadə, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov kimi görkomli mütofəkkirlərin osor-lərində də psixologiyanın miixtolif problemlərinə aid maraqlı mü­lahizələr vardır. Bu, daha cox homin sonotkarlann maarifçilik ide-yası, insan psixologiyasını dəyişdirmək, onu yeniləşdirmək, döv-rün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq meyli ilə bağlı olmuşdur. Xü-susən do M. Ə. Sabirin əsərlərində ауп-ауп qrupların, milli xüsu-siyyətlorin sosial-psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqoti cəlb cdir.

Xüsusən də «Molla Nosrəddin» jurnahnda miixtolif sosial qrupların, cləcə də ayn-ayrı xalqların etnik-psixoloji xüsusiyyətlə-ri geniş planda əks etdirilmişdir.

XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində mütərəqqi rus peda-qoq vo psixoloqlarının əsərlori vasitosilo psixoloji biliklor Azor­baycan maarifçiləri arasında geniş yayılmışdır. Azorbaycan peda-qoqlarının əsərlərində yaş vo pedaqoji psixologiya məsələlərinə daha geniş yer verilsə do, onlar psixoloji səpkidə də maraqlı idi. Bu haqda aydın təsəvvür əldə ctmək üçün təkcə görkəmli Azorbaycan pedaqoqu Məhəmməd Tağı Sidqinin «Nümuneyi-əxlaq» osərini xatırlamaq kifayətdir.

M. Т. Sidqinin həcmcə on böyük vo maraqlı əsərlərindən olan «Nümuneyi-oxlaq» 1894 - 1896-cı illərdə Naxçıvanda «ТәгЫуә məktəbinin şagirdləri üçün» onlara «gözəl əxlaqi sifətlər torbiyə ctdirmək vo imla yazdırmaq məqsədilə» tərtib edilmişdir. Dərslik-də «fəhm və zəkavətli», «diqqətli», «qeyrətli və çahşqan», «ədəb-li və tərbiyəli», «səbrli», «doğruçu», «zirok və huşyar», «nəfsi sə-lamət», «təmkinli», «səxavətli», «gülərüzlü», «qəlbi saf», «cosur və ürəkli», «qısqanc», «ata-anasını və müəllimini sevən uşaq» və s. kimi miixtolif uşaq tipləri təsvir edilmişdir.

Klassik ədəbiyyatımız yalnız bədii təfəkkürün məhsulu, tə-cəssümii hesab edilə bilmoz. Həmin ədobiyyat bodii vo elmi təfək-kürün vəhdoti nəticəsində yaranaraq dövrün elmi fıkir və ideya-larını da özündə əks etdirir. Bu baxımdan klassik irsimiz psixolo­ji fikir və ideyaların da zongin mənbəyidir. Onları araşdırmaq, ho­min ideyaların inkişaf meyllərini aşkar etmək yalnız tarixi əhəmiy-yətə malik məsələ hesab edilə bilməz. Bu, nəinki bu günü başa düşmək və düzgün qiymətləndirmək, hom do onu daha əlverişli su­rotdo təşkil etmək cəhətdən faydalıdır.

Psixologiya elmi öz tarixinin birinci mərhələsində fəlsəfənin bir sahəsi kimi inkişaf edirdi. Müxtəlif ictimai formasiyaları əhatə edən bu mərhələdo psixologiya elminin inkişafında təbiətşünaslıq elmləri də müəyyən rol oynamışdır. Lakin bununla belo birinci mərhələdə psixologiya elmi, hətta təbiətşünaslıqla bağlı ideyaları da fəlsəfi baxımdan mənalandırır vo tohlil edirdi. Birinci mərhəlo-də onun osas üsulu özürrümüşahidə və müşahidədən ibarət idi. Psi­xologiya elmi oslindo təsviri xarakter daşıyırdı.

XIX osrin ortalarında psixologiya elmi bir sıra nailiyyotlor ol-do etdi. Onlardan on başlıcası iso bundan ibarot idi ki, homin dövrdən eksperimental üsullar tədricən psixologiya elmino niifuz edirdi.

1879-cu ildo iso Leypsiq şohərində Vilhelm Vundt məşhur eksperimental psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Əslində Vundtun laboratoriyasi psixologiya tarixində üçüncü laboratoriya idi. Lakin birinci iki laboratoriya diqqoti colb etməmiş vo psixolo­giya elminin inkişafında əsaslı rol oynamışdır. Vundtun laboratori­yasi iso qisa miiddot orzindo noinki Almaniyada, hom do bütün dünyada psixologiya elminin inkişafına böyük təsir göstərdi. О bir növ dünya psixologiyasının Məkkosino çcvrildi: psixoloqlar miix­tolif ölkələrdən Leypsiq şəhərino axışıb golir, Vundtun laboratori­yasi ilə tanış olur və öz ölkolorindo onun timsalında eksperimental laboratoriyalar yaradırdılar. Bir qədərdon sonra Vundtun laborato­riyasi osasında dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu təş-kil olundu. Bcloliklo, psixologiya eksperimental elmə çevrilməklə yanaşı, müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başladı.

1885-ci ildo Parij şəhorində psixoloqların I Beynolxalq Konqrcsi keçirildi. Konqrcsdo on böyuk nümayəndə Rusiya psixo-loqlannin niimayondosi idi.

Rusiyada ilk eksperimental psixologiya laboratoriyasi V. M. Bexterov torofindon 1886-ci ildo Kazan şəhərində təşkil olunmuş-dur. Bundan sonra Rusiyamn miixtolif şohorlərində do belo labora­toriyalar foaliyyətə başladı.

1912-ci ildo Moskva Universitetinin nozdindo Eksperimental Psixologiya institutu onun üçün xüsusi tikilmiş yeni binada işo baş-ladı. Özünün iş şəraitinə vo avadanlığına görə Eksperimental Psi­xologiya institutu dünyada on yaxşı institut hesab olunurdu.

Azorbaycanda ilk psixologiya laboratoriyasi 1926-ci ildo F. Ə. İbrahimbəyli torofindon yaradılmışdır.

Lakin bu yaxşı başlanğıc rcpressiya illərində heçə endirildi. Yalnız Böyük Vətən müharibəsindon sonra, yoni XX əsrin 50-ci il-lərində orta moktəblərdə psixologiyanın tədrisinə başlanması ilə olaqodar olaraq rcspublikanın əsas ali məktəblərində psixologiya

66 şöbələri (ADU, APİ) təşkil olunur. Bu cəhət psixologiya üzrə elmi kadrların hazırlanmasına da mühüm təkan oldu. Əsrin 60-cı illori-nə qodər onlarla mütəxəssis namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək psixologiya üzrə elmi doroco aldı. Bununla bərabor, əsrin 60 - 70-ci illorindo psixologiya üzro ana dilində dorslik vo dərs və-saitləri yazılıb çap olundu. Bu sahədə xüsusən do M.C. Məhərrə-mov, F.Ə.İbrahimbəyov, Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, Z.M.Mehdi-zadə, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Qədirov və başqalarının xidmətləri böyük olmuşdur.

Həmin dövrlərdə psixologiya elminin ayrı-ayrı problemlorinə dair monoqrafiyaların nəşr edilmosi do diqqoti cəlb edir. Elə bunun noticəsi olaraq 60 - 70-ci illərdə, elocə də sonrakı dövrlordə res-publikada psixologiya üzrə elmlər doktorlarının sayı artmağa baş-ladı (Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Əlizadə, Ə.M.Qodirov, M.S.Nəcofov, Q.E. Əzimov, Ə.T.Baxşəliyev, S.İ.Seyidov, B.H.Əliyev və b.).

Psixologiya elminin inkişafı üçün Bakı Dövlət Univcrsiteti nozdindo sosial elmlor vo psixologiya (1991) fakültəsinin təşkili də mühüm rol oynamışdır. Həmin fakültənin psixologiya şöbəsini bi-tirən onlarla gone mütəxəssis ciddi elmi-tədqiqat işi aparmış və respublikamızda psixologiya elminin inkişafına yaxından köməklik göstonnişlər.

Əlbəttə, bütün bu müvəffəqiyyətlərlə yanaşı respublikada psi­xologiya elminin miiasir səviyyədə inkişaf etdirilməsi üçün hələ çox işlər görülməlidir. Bunun üçün ilk növbədə elmi-tədqiqat psi­xologiya labaratoriyalarının yaradılmasına, onlann yüksək ixtisaslı elmi kadrlarla, müasir cihazlarla təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.