Dərslik «Çİnar-çAP»

331

insan hissi idrakdan məntiqi idraka doğru hərokət edir Щ cisimlorin, hadisolorin miihiim olamotlorini, hom do bo bilavasito dork edilmosi miimkiin olmayan xassolorini, o" arasındakı qanunauyğun əlaqələri, başlıca miinasibotlori etdirir. Bununla da tofokkiir idrak prosesindo miihiim rol oyna idrakin hiidudlanm genişlondirir, duyğu vo qavrayışın köməyi oldo edilon tocriibo hüdudundan kənara çıxmağa imkan v Demoli, tofokkiir cisim vo hadisolorin iimumi qanunlanm oks e ron biliklor sistemino istinad edir.

Hissi idrakin materiallan osasinda varlığın vasitoli ümumiləşmiş inikasmdan ibarot olan tofokkiir idrakin yuk pilləsini təşkil edib, gələcəyi görmək imkanı verir. Tofokkiir nitqi vohdotdodir. O, dil materiallan osasinda maddiloşir. Molumdur k^: dil bilavasito fikrin gcrçokliyidir. Adam öz-özüno fikirloşondo başqasının fikrini bilmək istəyondə do, öz fıkrini şərh cdondo miitloq dildon istifado edir.

Söz maddi cisim vo hadisolori ümumiləşmiş şokildo ifado с siqnallarıdır. Cisimlorin özlorinə - birinci siqnallara nisbə sözlər - ikinci siqnallar varhğı daha iimumi şəkildo oks etdirir. İ. Pavlov gostorir ki, nitq siqnalları ümumiloşdirməyo imkan vcrir; da mohz insana moxsus olan ali təfokkürü toşkil edir.

Tofokkiir prosesi fizioloji cohotdon insanin baş-be yarımkürələri qabağının tohlil-torkib foaliyyoti ilə olaqodar Burada insana moxsus olan söz qiciqlandiricilarimn tohlil edilm onlara miivafiq miivoqqoti rabitolorin yaranmasi miihiim oynayir. Tofokkiir prosesindo biitiin bcyin qabığı iştirak & xiisuson do beyin qabığındakı nitq morkozləri söz siqnallarimn etdirilmosindo miihiim rol oynayir.

Nitqlo tofokkiir vohdotdodir, lakin onlar eyniyyot toşkil etmir. Nitq tofokkiir prosesinin özü deyil. Bir fikri ifado etmok iiciin adam muxtolif dillordon istifado edo bilor. Nitqdon miixtolif sözlor həmişo köhnəlib çıxır, lakin fikrin ifado fomıası - montiqi quruluşu о qodor do köklü surotdo doyişilmir. Nitqdo işlonon sözlor homişe onlann hoqiqi, dorin mozmununu oks ctdirmoyo do bilor. Mosolon. kiçik uşaq öz nitqində müxtolif ifadolordon istifado edir, lakin onlann hoqiqi mozmununu holo dork etmir. Nitqin qrammatik quruluşu mövcuddur, bu cohotdon o, fikrin montiqi ifadosindon forqlonir. Nitqdon hami eyni dorocodo istifado edo bilmir. Toloffü/ xüsusiyyəti, montiqi vurğu vo s. ilo eyni nitq vahidino başqa fikri

332 mozmun vermok olar. Eloco do eyni fikri muxtolif sözlərlə ifado Itmək mümkündür.

-Tofokkiiriin miihiim xiisusiyyotlorindon biri do odur ki, o, duyğu, qavrayış vo tosəvvürloro nisboton çox geniş əhatəyə ma­likdir. Molumdur ki, «Tosəvvür hərəkəti bütünlükdə qavraya bilmir, mosolon, 1 saniyodo 300 000 km surotli horokoti qavraya bilmir, tofokkiir iso qavrayir vo qavramahdir (V.İ.Lenin). Bu tofokkiiriin miicorrodlik xiisusiyyoti ilo bağlı olub, onda varlığın daha diizgiin vo dorin dork edihnosini sortlondirir. Çünki •Tofokkiir konkretdən abstrakta yüksəlirkən, - ogor о diizgiin Höfokkürdürsə... - həqiqətdən uzaqlaşmayıb, ona yaxınlaşır. M a t e r i у a, təbiət qanunu abstraksiyası, doyor vo i. a. abstraksiyasi, bir sözlə, biitiin elmi (cofong deyil, diizgiin, ciddi) ibstraksiyalar tobioti daha dorin, daha diizgiin, daha dolğun oks etdirir» (V.İ.Lenin).

Tofokkiir do şiiur kimi ictimai-tarixi sociyyə daşıyır. Onun noticolori insanlarm tarixi təcriibəsində öz oksini tapir. Çünki insan tofəkkürü ilk növbədə cisim vo hadisolorin iimumi vo miihiim elamotlorini, eloco do qanunauyğun olaqo vo miinasibotlorini oks etdirir. insamn bclo bir idrak foaliyyoti noticolori tofokkiiriin lormalarinda totbiq olunur.

Tofokkiir məqsədəyönəlmiş idrak prosesidir. Adam likirloşorkon miioyyon bir moqsodlo düşünür, qarşıya çıxan mosoloni, suah holl etmoyo çahşır.

Foaliyyotin hor bir növü: omok, tolim, oyun miioyyon suahn, (mosolonin, vozifonin hollini tolob edir. Tofokkiir bu toloblorin lödənilməsi, həmçinin hor bir foaliyyotin planlaşdırılması vo yerino \eiuilmosi üçün zəruridir. Aydındır ki, tofokkiir olmadan şagirdlor heç bir tolim materiahm dorindon dork etmozlor; onlan sadoco olaraq qavrayar, mahiyyotini iso bilmozlor. Buna goro do tolim tprosesindo şagirdlərin təfokkürünün inkişaf etdirilməsi böyük ehəmiyyətə malikdir.