Dijital Ekonomi veya Endüstri 0 mı?: Tüketicinin Üretici olarak Emek Gücüne Dönüşmesi Olgusu

İzleyicinin Dijital Emeği
Yeni medyayla birlikte ortaya çıkan yakınsama kültürü, iletişim, telekomünikasyon ve bilgisayar sektörlerini iç içe geçirirken, yurttaşlar da bilgi ve içerik akışı sağlamasına imkân bulmuş, geleneksel medyanın “sessiz ve görünmez tüketicilerinin” sesini duyurabilmesinin, içerik üreterek farklı kanallardan dağıtabilmesinin önü açılmıştır (Jenkins, 2006). “Kullanıcı türevli içerik” olarak ifade edilen kullanıcının içerik üretimine dahil olması süreci (Binark ve Löker, 2011) ile birlikte yeni medya öncesinde geleneksel medyanın üretim sürecine dahil ol(a)mayan ve “daha önceleri sadece izleyici olarak bilinen” yurttaşlar da haber üretiminin bir parçası haline gelebilmiştir.
Özellikle web 2.0 ile birlikte mobil cihazlar aracılığıyla kullanıcının kendi içeriğini ürettiği ve sosyal ağlar üzerinden paylaştığı bu dönemde önceleri “haberi sadece haberciler yapar” şeklindeki uzman paradigmasının da etkisiyle (Örnebring, 2013, Saka, 2012) pek de önemsenmeyen kullanıcı türevli içerik, özellikle ani gelişen ancak profesyonel habercilerin bulunmadığı olaylarda yurttaşların mobil cihazlarla kaydedip paylaştığı önemli anların medya kuruluşları tarafından kullanılmaya başlanması ile daha da önemsenmeye başlanmıştır. Örneğin 2005 yılında İngiltere’de yaşanan ulaşım hatlarına yönelik bombalı eyleme ilişkin pek çok görüntünün o sırada metroda bulunan kullanıcıların paylaşımları ile ana akım medyada yer bulmasının hemen ardından BBC, Kullanıcı Türevli İçerik Merkezi (UGC Hub) adlı bir birim oluşturmuştur (Allan, 2007). Bu merkezin kuruluşu önemlidir zira “dışarıdaki herhangi birisi haber hikâyesini her zaman bizim bildiğimizden daha fazla bilebilir” anlayışının, artık BBC tarafından yurttaş katılımının haber toplamada hayati bir unsur olarak görülmesi anlamını taşımaktadır (Allan ve Thoersen, 2009, s.4).
Türkiye’de de CNN Türk tarafından hayata geçirilen “Haberim” servisi, yurttaşların gönderdiği içeriğin paylaşıldığı platformlara bir örnek olarak gösterilebilir (Çevikel, 2011). “Her okuyucu/kullanıcıdan bir muhabir yaratılması” fikrinin Türkiye’deki bir diğer örneği de Radikal Gazetesi’nin web sitesinde “Senden Haber” adıyla oluşturulan modüldür. Fotoğraf, video ve metin gibi içeriklerin, doğruluğunun teyit edilmesi halinde, özel bir logoyla hem web sitesinde hem de Radikal Gazetesi’nde haberi oluşturan yurttaşın imzasıyla yayınlanacağı ifade edilmiştir. 6 Eylül 2014 tarihinde İstanbul Mecidiyeköy’de meydana gelen ve 10 işçinin hayatını kaybettiği iş kazanın ardından okurlar, Radikal’e inşaatlarda işçi ve çevre sağlığının nasıl ihmal edildiğine ilişkin 33 fotoğraf göndermiş ve haber üretiminin önemli bir parçası olmuşlardır (Ünal, 2015).
“Cep telefonlarınız ile çektiğiniz görüntüleri gönderin yayınlayalım” duyuruları yapan ya da “Whatsapp ihbar hatları” ile yurttaşların katılımını arzulayan profesyonel haber merkezleri ve medya kuruluşları, çoğunlukla hiçbir bedel ödemeden elde ettikleri içeriği “saniye saniye” yayınlayabilmiştir. “Sermaye tarafından sömürülmeyen bir serbest zaman ve mekanın artık olmadığını” savunan Fuchs (2015, s.388), Dallas Smythe’in “izleyici emeği” kavramından hareketle İnternet ortamında hem üretici hem tüketici konumunda bulunan “üretketici”lerden (ya da üretüketicilerden) bahsederek “dijital emek” kavramına vurgu yapar. İnternet kullanıcılarının, Facebook ve diğer şirketler tarafından sömürülmekte olduğunu vurgulayan Fuchs’a göre “ticari sosyal medya sermayesi, gerekli emeğin maliyetini (ücretler) en aza indirmeye çalışır ama aynı zamanda artı değer yaratan üretken emek olarak karşılığı ödenmeyen fazla emeği artırır” (s.163). Haber üretimleri ile geleneksel medyaya içerik sağlaması bağlamında yurttaşların emeğinin de dikkatle değerlendirilmesi gereklidir zira Bauman’ın “akışkan” kavramından hareketle habercilik kimliğinin de akışkan olması gerektiğini ifade eden Deuze’nin (2009) de ifade ettiği gibi kamuoyun bilgilendirilmesinde tüketici de artık üretici konumuna gelebilmiştir.
Sonuç Yerine
Yeni medya ile birlikte haber üretim ve tüketiminde yaşanan değişim ve dönüşüm habercilerin üretim pratiklerini ve haber içeriklerini etkilerken, haber merkezlerinin yapısı ve işleyişinde de önemli kırılma noktaları meydana gelmiştir. Analogdan dijital üretim sürecine geçilen bu dönemde mobil cihazların ve sosyal ağların daha da fazla kullanılmaya başlanmasıyla birlikte mobil habercilik gibi yeni kavramlar ortaya çıkmıştır. Dijital teknolojilerin ucuz ve yaygın hale gelmesi ile maliyetlerin azalması hem profesyonel haberciler için hem de yurttaşlar için haber üretimi ve paylaşımı adına büyük kolaylık sağlamış, bu alanda yeni fırsatların oluşmasının önünü açmıştır. Örneğin deneyimli gazeteciler Ruşen Çakır ve Ünsal Ünlü anaakım medyadaki deneyimlerini bugün canlı yayın platformu Periscope üzerinden sürdürmekte, bu sayede herhangi bir televizyon yayın kuruluşuna ihtiyaç duymadan belirli bir kitleye seslerini duyurabilmektedir. Aynı şekilde geleneksel medyada pek de söz hakkı tanınmayan yurttaşlar, belli sınırlılıklar içerisinde kalsa da gördükleri, tanık oldukları olaylara ilişkin haberleri, fotoğraf, video, canlı yayın vb. içeriklerle birlikte sosyal ağlar üzerinden paylaşabilmektedir.
Yeni medya ile şekillenen haber merkezlerinde dijitalleşme çalışanlar açısından belirli alanlarda üretim pratikliği sağlamış olsa da diğer yandan da tümleşik haber merkezleri gibi yeni oluşumlarla iş yüklerinin daha da arttığı ve farklı alanlarda da üretim beklendiği bir döneme girilmiştir. “Az çalışanla çok iş” mottosu mobil canlı yayın cihazları örneğinde olduğu gibi haber emekçilerinin sırtına ilave yüklenmesine yol açmaktadır.
Yeni medyada kullanıcıların ürettiği içerik konusu da profesyonel haber merkezleri için neredeyse vazgeçilemeyecek bir haber kaynağı haline gelmiştir. Zira herhangi bir haber platformunun her an her yerde bir haber ekibi bulundurması imkansız olsa da neredeyse herhangi bir olayın yaşandığı bir yerde cep telefonu kamerasıyla olan biteni görüntüleyen bir yurttaşa rastlamak artık hiç de şaşırtıcı değildir. Gelecekte kullanıcı türevli içeriğin haber oluşumundaki etkisinin daha da artacağı öngörüldüğünde bu tür içeriği sağlayanların da haber üretiminin bir parçası olarak görülüp görülmeyeceği ve şu ana dek çoğunlukla bedelsiz olarak kullanılan içeriklerin yarının haber merkezlerinde nasıl konumlandırılacağı gibi konuların daha da fazla tartışılacağı açıktır.
Kaynakça
Allan, S. (2007). Citizen Journalism and the Rise of ‘Mass Self-Communication’: Reporting the London Bombings, Global Media Journal Australia Edition, http://www.hca.uws.edu.au/gmjau/archive/iss1_2007/pdf/HC_FINAL_Stuart%20Allan.pdf; 09.11.2014.
Allan, S. ve Thoersen, E. (2009). Introduction. Citizen Journalism Global Perspectives, (Der.S. Allan ve E. Thoersen) içinde (s.1-14), New York: Peter Lang.
Aguado, J. M. ve Martinez, I. J. (2008). Massmediatizing Mobile Phones: Contents Development, Professional Convergence and Consumption Practices, New Media and Innovative Technologies: Industry and Society içinde (s.211-239) Ben Gurion University.
Binark, M. (2015). Yeni Medya Çalışmaları Özel Sayısı Hakkında? Neden? Folklor/Edebiyat, Sayı 83, 9-18.
Binark, M. ve Löker, K. (2011). Sivil Toplum Örgütleri İçin Bilişim Rehberi, Ankara: Sivil Toplum Geliştirme Merkezi.
Cameron, D. (2008). Mobile Journalism: A Snapshot Of Current Research and Practice. Technology, Education and Ethics Conference, http://theendofjournalism.wikidot.com/davidcameron; 16.12.2013.
Coşkun, M. (2015). Sayısal İletişim Teknolojileri Bağlamında TV Haberciliği, Yeni Medya Çağında Televizyon (Der. S.Özel) içinde (s.65-88) İstanbul: Derin Yayınları.
Çevikel, T. (2011). Profesyonel Haber Medyasında Yurttaş Katılımı: CNN Türk - Haberim Örneğinde Katılımcı Gazeteciliğin Sınırları, İleti-ş-im, 14, 55-77.
Deuze, M. (2009). The Future Of Citizen Journalism, Citizen Journalism Global Perspectives içinde (s.255-265) New York: Peter Lang.
Dredge, S. (2015). How Live Video On Periscope Helped 'Get İnside' The Syrian Refugees Story, http://www.theguardian.com/media/2015/sep/13/periscope-app-syrian-refugees-bild; 04.04.2016.
Fuchs, C. (2015), Dijital Emek ve Karl Marx, İstanbul, Notabene Yayınları.
Frankel, M. (2015). Fusion Picks: Watch again - Putting up your Periscope. Live-Streaming Video From A Smartphone,

http://www.bbc.co.uk/academy/technology/article/art20150520130212810; 16.06.2016.

Griessner, M.C. (2012). News Agencies and Social Media: A Relationship With Future, https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/NEWS%20AGENCIES%20AND%20SOCIAL%20MEDIA%20-%20A%20RELATIONSHIP%20WITH%20A%20FUTURE.pdf, 19.06.2016.
Jenkins, H. (2006). Convergence Culture Where Old and New Media Collide, New York: NYU Press.
“IPI 2016 Free Media Pioneer Ödülü Medyascope'a”, (2016), Bianet, http://bianet.org/bianet/medya/172644-ipi-2016-free-media-pioneer-odulu-medyascope-a; 02.03.2016.
Manovich, L. (2002). The Language of New Media, Cambridge: MIT Press.
Newman, N., Fletcher, F., Levy, D.A. ve Nielsen, R.K. (2016). http://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Digital-News-Report-2016.pdf; 01.07.2016.
Örnebring, H. (2013). Anything You Can Do, I Can Do Better? Professional Journalists On Citizen Journalism In Six European Countries, The International Communication Gazette, 75 (1), 35-53.
Pavlik, J. V. (2000). The Impact of Technology on Journalism, Journalism Studies, 1(2), 229-237.
Pavlik, J.V. (2013). Yeni Medya ve Gazetecilik, Ankara:Phoenix Yayınları.
Postman, N. ve Powers, S. (1996). Televizyon Haberlerini İzlemek, İstanbul:Kavram Yayınları.

Saka, E. (2012). Yeni Medya ve Değişen Gazetecilik Bir Uzmanlık Alanı Olarak Gazeteciliğin Dönüşümü, Pi Pazarlama ve İletişim Kültürü Dergisi, 11(42), 9-13.

Seçkin, G. (2004). Ulusal Medyada Haber Üretim Sürecinde Çalışan Gazetecilerin Ekonomik ve Sosyal Statüsü Üzerine Bir Alan Araştırması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo-Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı.
Quinn, S. (2009). Mojo-Mobile Journalism In The Asien Region, Singapur, Konrad-Adenauer Stiftung.
Ünal, R. (2012). Mobil Video Haber Servisleri, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
Ünal, R. (2015). Haber Üretimine Yurttaş Katılımı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo-Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı.
Vural, İ. (2010). Televizyon Dünyasının Habercileri Bile..., İstanbul: Derin Yayınları.
Yıldırım, B. (2010). Gazeteciliğin Dönüşümü: Yöndeşen Ortam ve Yöndeşik Gazetecilik, Selçuk İletişim, 6(2), 230-253.

1^ Dijital an derken, dönüşümlerin yegâne sebebinin teknoloji olduğunu iddia etmek gibi bir yanılgıya düşmemek gerekiyor. Bilakis, bu makalenin temel varsayımlarından birisi, teknolojinin kendi başına bir özne olmadığı, ekonomi politik süreçler ve sınıf ilişkilerinden bağımsız düşünülemeyeceği fikridir.

2^ Bu bölümde Smythe’ın görüşlerini özetlerken, Christian Fuchs’un (2012) Dallas Smythe Today ve Brett Caraway’in (2011) Audience labor in the new media environment adlı çalışmalarından faydalandım.

3^ Bu farklı iktidar biçimlerini şöyle açıklayabiliriz. Egemen iktidarında ölüm ile cezalandırma daha ön plandayken, disipline dayalı iktidarda bireyler, okul ya da akıl hastanesi gibi birtakım kurumlar aracılığıyla “ıslah edilir”. Biyoiktidar ise, bireylerin yaşama ve üretme kapasitelerinin en üst seviyeye çekilmeye çalışıldığı sistemdir. Bu bakımdan internet 2.0 ve aynı şekilde yeni medya şirketlerinin tasarladığı “eğlenceli iş yerleri” biyoiktidar kapsamında değerlendirilmelidir. Yani Google’daki ofisinizde çalışmaktan sıkıldığınızda yüzme havuzuna gidip bir nefes almanız ya da video oyun devi Electronic Arts’ın kampüsünde iş arasında futbol oynayabilmeniz, biyoiktidarla beraber düşünülmelidir. Dijital ekonominin amiral gemisi konumundaki teknoloji şirketleri, bilinçli bir şekilde iş ve oyun arasındaki çizgiyi bulanıklaştırmakta ve iş gücünün üretkenlik kapasitesini artırmaya çalışmaktadır.