Dövlət və bələdiyyə idarəetməsinin müasir problemləri



Yüklə 1,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə142/152
tarix01.01.2022
ölçüsü1,61 Mb.
#106685
1   ...   138   139   140   141   142   143   144   145   ...   152
YourFileName

 
 
Sxem 1. Bələdiyyə iqtisadiyyatının funksional sxemi 
 
 
14.2. Bələdiyyələrin gəlir və xərclərin formalaşması və onun tənzimlənməsi. 
 
Təcrübə göstərir ki, dövlətin maliyyə yardımlan yerli özünüidarə orqanlarmm 
fəaliyyətində  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Bu  yardımlar  həm  maliyyə 
tarazlaşdmimasmda, həm də ərazinin sosial- iqtisadi inkişafında, əhaliyə keyfiyyətli 
xidmət  göstərilməsində  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Bələdiyyələrin  maliyyə  vəsaiti 
içərisində  bələdiyyə  büdcəsi  mühüm  yer  tutur.  Bələdiyyələrin  qanunvericiliklə 
müəyyən  edilmiş  vəzifələrinin  yerinə  yetirilməsi  və  yerli  əhalinin  rifahmm 
yüksəldilməsi,  müvafiq  ərazinin  kompleks  inkişafı  bələdiyyə  büdcəsinin 
vəziyyətindən əsaslı surətdə asılıdır. Bələdiyyə büdcəsi il ərzində ictimai məhsulun 
mühüm  qisminin  istehsalımn  və  sosial  müdafiə  tədbirlərinin  reallaşmasmm 
məqsədilə mali)^ə təminatını yaratmaq üzrə yerli vergi - rüsum və digər daxilolmalar 


175 
 
hesabına istifadə edilən pul fondunu özündə əks etdirir. 
Yerli  büdcə  anlayışı  bələdiyyələr  təşkil  edilənədək  dövlət  büdcəsindən 
regionlar  üçün  aynlan  vəsait  kimi  başa  düşülürdü.  Bələdiyyələr  təşkil  edildikdən 
sonra yerli büdcə -dəqiq məna kəsb edərək bələdiyyə büdcəsi kimi qəbul edilməyə 
başlanıldı. 
Yerli büdcənin müstəqil olaraq bələdiyyələrin özləri tərəfindən tərtib edilməsi 
büdcə layihəsinin istənilən formada tərtib edilməsi demək deyildir. Yerli büdcənin 
tərtibi  prosesində  büdcə  sisteminin  qanunvericiliklə  müəyyən  edilmiş  ümumi 
prinsiplərindən və büdcə təsnifatmdan istifadə olunur. Ümumiyyətlə, qanunvericilik 
bələdiyyələrin büdcə məsələləri ilə bağlı fəaliyyətin 

yerli vergi və ödənişlərin yığılması və istifadəsini

tam aşkarlıq şəratində həyata keçirilməsini tələb edir. 
İcraedici hakimiyyət orqanlan isə bələdiyyələrin büdcə 
fəaliyyətinə yalmz qanunlarda nəzərdə tutulmuş hallarda müdaxilə edə bilərlər. Bu 
hallar isə ondan ibarət ola bilər ki, qanunvericilik və ya icra hakimiyyəti orqanlan 
tərəfindən bələdiyyələrə əlavə səlahiyyətlər verilərkən həmin səlahiyyətlərin həyata 
keçirilməsi  üçün  zəruri  olan  maliyyə  vəsaiti  də  aynlır  və  bu  məqsədlə  aynimış 
maliyyə vəsaitinin xərclənməsinə məhz həmin orqanlar nəzarət edirlər. Bu haldan 
başqa, heç bir dövlət orqanı yerli büdcənin icrası ilə bağlı bələdiyyələrin fəaliyyətinə 
nəzarət etmək hüququna malik deyillər. Bələdiyyə qurumlarmm büdcəsi onlann pul 
vəsaitlərinin  əmələ  gəlməsi  və  istifadə  edilməsi  formasıdır.  Bu,  konkret 
bələdiyyənin  real  məqsədlərini  və  onun  qarşısmda  duran  vəzifələri  əks  etdirən 
maliyyə sənədidir. Dövlətin maliyyə  yardımlan yerli özünüidarəetmə orqanlanmn 
fəaliyyətində  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Bu  yardımlar  həm  maliyyə 
tarazlaşdınimasında, həm də ərazinin sosial-iqtisadi inkişafında, əhaliyə keyfiyyətli 
xidmət  göstərilməsində  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Dövlət  bələdiyyə  büdcələrində 
maliyyə  çatışmazlığını  nəzərə  alaraq  onlann  fəaliyyətini  təmin  etmək  məqsədilə 
dövlət büdcəsindən əlavə maliyyə vəsaiti ayınr. Dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə 
məqsədsiz (dotasiya) və məqsədli transfertlər (subsidiya və subvensiya) verilə bilər. 
Qanunvericiliyə  görə  dotasiyalar  yerli  büdcələrə  onlann  gəlir  və  xərclərini 


176 
 
tənzimləmək məqsədilə əvəzsiz olaraq verilir. Bu maliyyə yardımı  bələdiyyələr 
yarandığı  ildən  başlayaraq  bələdiyyələrə  verilməyə  başlanılıb.  Dotasiyalar  yerli 
büdcələrə onlann gəlir və xərclərini tənzimləmək məqsədilə əvəzsiz olaraq verilir.  
Fikrimizcə, getdikcə bələdiyyələrin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və təbii 
ki, buna uyğun olaraq onlann maliyyə imkanlannm artıniması da mümkündür. Ona 
görə də bələdiyyə büdcələrinin resurslarmın həm Azərbaycan Respublikasının icmal 
büdcəsinə  daxil  edilməsinin,  həm  də  ölkə  ərazisi  üzrə  toplu  maliyyə  balansında 
nəzərə almmasmm təmin edilməsi zəruridir. 
 
Yerli özünüidarə orqanlan maliyyə potensialından yaranan tarazlığın aradan 
qaldınimasım  və  yeni  gəlir  mənbələrinin  yaradılmasını  təmin  edə  bilər. 
Büdcələrarası  transfertlərin  məqsədləri  bu  və  ya  digər  ölkədə  həyata  keçirilən 
əksmərkəzləşdirmə  islahatmm  modelindən,  strategiyasmdan,  məqsədindən,  o 
cümlədən,  xərc  və  gəlir  öhdəliklərinin  mərkəzi  və  yerli  hökumətlər  arasında 
bölgüsündən  asılı  olaraq  ölkələr  üzrə  fərqlənir.  Bələdiyyə  orqanlanmn 
transfertlərdən  maksimum  yararlanmalan  üçün  transfert  sisteminin  düzgün 
qurulması  və  idarə  edilməsi  zəruridir.Transfertlər  sisteminin  qurulması  və  idarə 
edilməsinin  əsas  struktur  elementinə  diqqət  yetirmək  lazımdır.  Yerli  özünüidarə 
orqanlanna  ediləcək  transfertlərin  həcminin  müəyyənləşdirilməsi  və  transfertlərin 
çoxlu sayda yerli özünüidarə orqanı arasmda bölüşdürülməsi bu sistemə daxildir. 
Təcrübədə bələdiyyələrə dövlət büdcəsindən dotasiya aynlma- smın mövcud 
mexanizminin  tətbiqində  xeyli  çatışmazlıqlar  müşahidə  olimur.  Həmin 
çatışmazlıqlan  ümumiləşdirilmiş  formada  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar: 
Dotasiyalann ayniması zamam hansı prinsipdən istifadə edilməsi qeyri-müəyyəndir. 
Çünki, dotasiyalann aynimasmın mövcud meyarlan ədalətli şaquli maliyyə tarazlaş- 
dırmasmı özündə tam əks etdirmir. Qanunvericiliyə görə dotasiyalar  əhalinin sayı 
və  ölkənin  maliyyə  ehtiyatlanmn  formalaşmasmda  bələdiyyənin  xüsusi  çəkisi 
əsasında  bölüşdürülür.  Dotasiyalann  ayniması  zamam  çoxlu  sayda  meyarlardan 
(adambaşma düşən vergi potçnsialı, ərazidə infrastrukturun vəziyyəti, demoqrafik 
şərait, ərazinin sahəsi və s.) istifadə oluna bilər. Əksər hallarda verilən dotasiyalar 
yerli büdcənin xərc ehtiyaclanm tam ödəmək iqtidannda deyildir. Büdcə xərclərinin 


177 
 
artımı  fonunda  bələdiyyələrə  ayniması  nəzərdə  tutulan  maliyyə  yardımlanmn 
həcminin sabit qalması da bu fikri sübut edir. 
Dövlət  müntəzəm  olaraq  özünün  maliyyə  tarazlaşdırması  sistemlərini 
nəzərdən  keçirməli,  resurslarm  və  xərc  ehtiyaclannm  qeyri-bərabər  bölgüsünün 
mənfi  nəticələrini  effektiv  şəkildə  aradan  qaldırmalı,  onu  yaradan  səbəbləri 
müəyyən etməlidir. Ölkəmizdə yerli özünüidarəetmə sistemi birpilləli olduğundan 
burada  maliyyə  tarazlaşdmlması  əsasən  şaquli  şəkildə  -  dövlət  və  yerli  orqanlar 
arasında  apanimalıdır.  Verilən  dotasiyalann  həcmi  bir  sıra  meyarlar  əsasında 
müəyyən olunmalıdır. Həmin meyarlar iqtisadi artım və xərclərin genişlənməsi kimi 
faktorlan  nəzərə  almalıdır.  Xərclərin  artımımn  diqqətdə  olması  isə  son  dərəcə 
vacibdir, xüsusilə, yerli Özqnüidarə orqanlannm öz resurs və imkanlanmn iqtisadi 
amillərlə  şərtlənən  xərc  artımımn  kompensasiyası  üçün  sərbəst  manevr  etməyə 
imkan  vermədiyi  şəraitdə  d^  da  aktualdır.  Tədqiqatlar  göstərir  ki,  bələdiyyələrin 
sərəncamına verilmiş maliyyə mənbələri üzrə gəlirlər tam icra olunduqda belə bu, 
yerli  özünüidarə  orqanlanmn  mövcud  səlahiyyətlərini  lazımi  səviyyədə  yerinə 
yetirməyə imkan vermir. Adətən, məqsədli büdcə transfertlərinin verilməsi yolu ilə 
dövlət  maliyyə  yardımımn  göstərilməsinə  üstünlük  verilir.  Qanunvericilikdə  bu 
mexanizm nəzərdə tutulsa da təcrübədə tətbiqini tapmır. 
Dövlət büdcəsindən maliyyə yardımlarmin ayniması mexanizmlərinin tətbiqi 
və bələdiyyələrə məqsədli transfertlərin ayniması mexanizminin işə düşnıəsi üçün 
aşağıdakı məsələlərin həlli məqsədə müvafiqdir: 
• 
dövlət  məqsədli  maliyyə  yardımlann,  subsidiyalann  verilməsi  prosesinə 
başlamalı və ayrılacaq yardımın məbləği hər il təsdiq edilən dövlət büdcəsinin 
xərclər hissəsində nəzərə alınmalıdır; 
• 
bələdiyyələrin  hazırladıqları  layihələr  qiymətləndirilmək  üçün  İqtisadiyyat 
nazirliyində bələdiyyə layihələrinin qiymətləndirilməsi üçün müvafiq sektor 
yaradılmalıdır; 
• 
dövlət  büdcəsindən  məqsədli  vəsait  alınması  üçün  hazırlanan  bələdiyyə 
layihələrinə  və  onlann  texniki-iqtisadi  əsaslandınl-  masma  qarşı  qoyulan 
tələbləri nəzərdə tutan qaydalar işlənib hazırlanmalıdır; 


178 
 
• 
bələdiyyələrə  dövlət  büdcəsindən  aynlan  məqsədli  vəsaitlərin  istifadəsi 
üzərində mali>yə nəzarətinin təşkili qaydalan işlənib hazırlanmalıdır; 
• 
bələdiyyənin  səlahiyyətində  olan  ayn-ayn  sahələrin  idarə  edilməsi  ilə  bağlı 
xərc normativləri müəyyənləşdirilməlidir.  
 
Yuxanda  deyilənlərdən  belə  bir  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  növbəti  illərdə 
bələdiyyələrin  maliyyə  imkanlanmn  artmlması  üçün  məqsədli  və  məqsədsiz 
transfertlərin yerilməsi mexanizmlərinin saxlanılması məqsədəuyğundur. 

Yüklə 1,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   138   139   140   141   142   143   144   145   ...   152




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin