Dr. Mustafa Kemal akgül mpm (Grup Yönetmeni) Cengiz aydin milli Kütüphane Neziha Çarkit meb cemal gemci cymsoft aysim hançer kızılay Kemal karakoçak kamuBİb yk temsilcisi Burçin ÖKSÜz software ag ersin Tufan yalvaç Maliye Bakanlığı

Karar Destek Sistemlerinin İhtiyaçları

Şimdiye kadar, karar destek sistemlerinin ideal özelliklerini ele aldık. Şimdi bu noktaları gerekebilecek özel yazılım ve donanım araçlarını da tanımlayacak şekilde açabiliriz.

Soru/cevap; Bilgisayar, sıra ile sorular sorar kullanıcı gerekli yanıtları verir. Doğru yanıtı vermek için en az seviyede sistemi tanımak gerekir. Buna çözüm olarak yardımcı (HELP) menüler kaçınılmazdır. Ancak bu yöntem tecrübesiz kullanıcılar için geçerli olmakla birlikte tecrübeli kullanıcı için zaman kaybettiricidir. Bunun için kısa yoldan neticeye varma imkânları da verilmelidir. Bunu çözecek yazılımlarda karmaşık komutlar dizisinde (Macro Commands) işleyebilmelidir.

Menü seçimi; kullanıcılara seçim yapabilecekleri bir liste verilir ve böylece sisteme girdiler en aza indirilebilir. Menü seçimi için fonksiyon tuşları, fareler, dokunmatik ekranlar ve ışıklı kalemler kullanılabilir.

Ekran formları; bir ekran dolusu bilgi kağıt forma benzer iki boyutlu bir görüntü olarak kullanıcıya sunulur. Kullanıcılar fonksiyon ve hareket tuşları ile ekran üzerinde dolaşıp boşlukları doldurabilir veya bazı bilgileri düzeltebilir. Ekran formları hem tecrübeli hem tecrübesiz kullanıcılar için bilgi giriş sürati açısından çok yararlıdır. Ancak bu özelliği kullanmak için Ekran Denetim Sistemi ve akıllı ekranlar gerekir.

Kullanım ve işlem komutları; kullanıcı bir işlemi yapabilmek için alt sistemleri harekete geçiren bir takım komutlar kullanırlar. En kolay sözdizimi, parametreler tarafından desteklenen anahtar sözcükten oluşur (Ör. PRINT GEKIR). Ancak bu söz dizimlerin tecrübesiz kullanıcılar tarafından öğrenilmesi ve hatırlanması zordur. Konuşma lisanına yakın (NATURAL LANGUAGES komut sözdizimleri sunmak idealdir. Ancak bu da makina diline çeviri/yorumlayıcı yazılım gerektirir.

Cevap süreleri; sistem cevap süreleri yapılan işleme göre çok değişken olabilir. Basit bilgi alış-verişi için 0,2–4 saniye arası mantıklı bir süredir. Bilgi kütükleri yükleme ve büyük hesaplamalar daha uzun süre tutabilir. Unutulmaması gereken diğer bir nokta ise, cevap sürelerinin yaklaşık olarak tahmin edilebilmesinin kullanıcı açısından önemli bir psikolojik etmen olduğudur. Süreleri mantıklı seviyede tutmak için hızlı iletişim araçları öngörmek yerinde olur.

Etkileşimli belgeleme; kullanıcı arabirimleri, bilgi verici ama detaylarla boğmayan, kullanıcıya yakın ancak çok insancıl olmayan, affeden ancak hataları görmezlikten gelmeyen bir yapıya sahip olmalıdır. Kullanıcı sistemi öğrenirken neyi nasıl yapabilirim, sistemi kullanırken ise ne yaptım, ne yapıyorum, sonra ne yapabilirim sorularına yanıt bekler. Yanıt arayışına en iyi çözüm sistemin ana özelliklerini, olanaklarını aydınlatabilen basit ve açık, etkileşimli belgelemedir. Bu tür bir destek ile sistemin tümü (ör. ? tuşuna basarak ) veya belirli bir özelliğini (Ör. HELP PRINT) soruşturabilir.

Konumu bildirme; menüde veya bir işlemin hangi adımda olduğunu görmek çok yararlıdır. Özellikle uzun süren işlemlerde, sistemin bitirmiş olduğu adımları göstermek kullanıcı açısından çok önemlidir.

Yokluk hali (default) bilgileri; belli başlı işlemler için yokluk hali bilgilerinin görüntülenmesi ve kullanıma hazır durumda tutulması kullanıcı eğitimi ve bilgi giriş miktarını azaltmak açısından çok yararlıdır.

Komut tanım kuralları; kullanılacak komutların sözdizimi olarak kendi aralarında uyumlu olmaları sağlanmalıdır. Ayrıca komutların sözdizimini gösterebilmesi ve sistemin komutları kısaltılmış şekilleriyle tanıyabilmesi kullanım açısından kolaylıklar sağlar.

Hata mesajları; hata mesajlarının tümünün aynı formatta olması, hatanın ne olduğunun ve en önemlisi nasıl düzeltilebileceğinin belirtilmesi gerekir.

Geriye dönüş olanakları; sistemin, kullanıcıyı büyük hatalardan koruması gerekir. Otomatik bilgi yedekleme, geriye dönüşe olanaksız olan bir işlem arifesinde tekrar bir onay istenmesi gibi önlemler düşünülmelidir.

Bilgi girişi; bilgi girişi mümkün olduğu kadar basit, az zaman alıcı ve kullanıcıya yakın olmalıdır. Ekran üzerinde yer değiştirebilen pencereler (moving windows), bölünmüş ekran (ekran alanını iki veya daha çok parçaya bölüp, iki ve daha fazla işlem yapabilme) gibi kolaylıklar sağlanabilir. Ancak bu tür yazılım araçları akıllı ekran kullanımını gerektirir.

Rapor ve görüntü üreticileri; rapor üreticileri, çevrim içi veya dışı ekran ve yazılı rapor alabilme olanağı tanımalıdır. Bu arada ekran veya yazıcı raporlarında dikkat edilmesi gereken noktalar:

• 
  Sayısal bilgileri formatlama olanağı verilmesi (virgül, yuvarlama, kesirli sayı vb.).
  
• 
  Raporların ekran ve sayfa boyutlarına uymasına özen gösterilmesi.
  
• 
  Etkileşimli düzenleme olanağının tanınması.
  
• 
  Sayısal ve alfabetik sıralama yapabilmesi.
  
• 
  Kullanılabilecek değişik tipte yazıcı ve ekran için format ve kontrol karakterleri özelliklerini uyarlayabilmesi.
  
• 
  Raporları sistem içi veya dışı kütükler halinde oluşturulup saklanabilmesi.
  
• 
  Raporlar içinde otomatik ara veya genel toplamlar alınabilmesi olarak sayılabilir.
  

Hiyerarşik raporlama; basit komut veya işlemlerle, bazı sonuçların nasıl alındığını veya tam tersine ara işlemleri görmeden sonucu görebilme (üretim ağacı mantığı ile) kullanıcının organizasyon içindeki yerine ve bilgi ihtiyacına uygun sonuçlar alma açısından önemlidir.

Tam sayfa ekran kullanma; tüm ekran üzerinde çalışabilme olanağı da sunulmalıdır. Genelde düzenleme yazılımlarının tam sayfa çalışma kolaylıkları vardır (full screen editors).

Grafik kullanımı; ucuz, basit grafik ekran ve yazıcıların ve bu donanıma destek veren karmaşık yazılımların piyasaya sürülmesi ile grafik olanaklar karar destek sistemlerinde rahatlıkla kullanılır duruma gelmişlerdir. Bilgi yorumlamak ve görüntülemek, tasarım yapmak (CAD) veya sorun çözmek amacı ile kullanılabilecek grafik araçların hızlı çalışması, yüksek çözümlemeli olması, renkli seçeneğinin bulunması, kullanımı kolay yazılımlarla desteklenmesi ve yine yokluk halleri bilgisi bulundurması tercih edilecektir. Ayrıca klasik araçlar olan ekran ve çiziciler haricinde yeni ürünler olan slayt-bilgisayar-mültivizyon araçları da kullanılabilir. Bilgisayar destekli tasarım (CAD) uygulamaları da bu sınıfa alınabilir. Grafik bilgi alış-verişi için ışıklı kalem, fare, sayısallaştırıcıda kullanılabilir.

Ses iletişimi; bilgisayarlarda sesle bilgi alış-verişi çok gelişmiş olmamasına karşın kullanıma açılmıştır. Donanım ve yazılımların gelişmesi ile bu aracın karar destek sistemlerinin kullanıma açılması yararlı olur. Bu araçlar şimdilik kısıtlı olarak menü seçimi gibi alanlarda kullanılabilir.

Yüksek seviyeli diller kullanımı; karar destek sistemlerine, yüksek seviyeli diller kullanarak birtakım ek veya konuma uygun özel işlevler ilave etmek istenebilir. Dolayısıyla, C, Pascal, Cobol gibi yüksek seviyeli veya dördüncü kuşak dillere erişim sağlanmalıdır. Bu erişim basit yordam çağırmaları veya tüm bir program yazma şeklinde de olabilir. Sistem dışı yazılım olanakları karar destek sistemlerini ve uygulamalarını zenginleştirmek için faydalı olur.