Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

2.Kısım. İran’da mülki Sistem
Mülki taksimat, genellikle ülke halkının iyi idare edilmesi, eğitilmesi, toprakların verimli şekilde kullanılması, yatırım bölgelerinin tespiti, topluma çağdaş yaşam şartları sunulması, buna paralel olarak ülkenin kalkınması ve savunulması, iç ve dış güçler tarafından vatan topraklarının bölünmesinin önüne geçilmesi amacıyla hazırlanan planlar doğrultusunda ayrılan tahsisatların yerinde, zamanında ve doğru şekilde kullanılması amacıyla yapılmaktadır. İran’daki mülki taksimat da aynı amaç doğrultusunda yapılmış ve yapılmaktadır.

Tahran, Ağa Muhammed Han Kacar tarafından başkent yapılmıştır. Ülke, Meşrutiyet döneminde kısmen istikrara kavuştuktan sonra Hicri/ Kameri (H/K) 1325/ 1907 yılında meclis tarafından “Eyalat ve Vilayat Kanunu/ Kanun-u Teşkil-i Eyalat ve Vilayat قانون تشكيل ايالات وولايات” kabul edildi. Ülke idari ve mülki yönden aşağıda gösterilen dört eyalet ve 12 Vilayete bölündü. Osmanlı yönetim sisteminden etkilenerek ilk defa bu kanunda “eyalet ve vilayet” tabirleri kullanıldı. Ayrıca “bölük” adı verilen daha küçük alt birimlere de yer verildi.

Eyaletler:

1. Azerbaycan eyaleti

2. Kirman ve Beluçistan eyaleti

3. Fars ve Benadir (Limanlar) eyaleti

4. Horasan ve Sistan eyaleti
Vilayetler:

1. Esterabad Vilayeti

2. Mazenderan Vilayeti

3. Gilan Vilayeti

4. Zencan Vilayeti

5. Kûhistan Vilayeti

6. Loristan Vilayeti

7. Kirman Şahan Vilayeti

8. Hemedan Vilayeti

9. Isfahan Vilayeti

10. Yezd Vilayeti

11. Irak (Irak-ı Acem) Vilayeti

12. Huzistan Vilayeti
Eyaletleri “vali” veya “fermanferma”, Vilayetleri “hâkim” veya “hükümran”, bölükleri ise, “nayibül-hükume/ naibül-hükume” adı verilen yöneticiler idare etmekte idi.

Sirus Nisari, “Külliyat-ı Coğrafya-yı İran”, İrec Afşar Sistani, “Nigahi be-Azerbaycan-ı Şarki” ve diğer kitaplarda, bin yıllık İran Türk tarihi görmezden gelinerek, resmi coğrafyacı ve tarihçi ağzıyla İran’da mülki taksimatın, Hehameşi Hahamenişi Kralı I. Daryuş zamanında m Ö. V. yüzyılda başladığını, Eşkaniler ve Sasaniler döneminde ülke topraklarının büyümesi ve küçülmesi esasında bazı küçük farklılıklarla devam ettiği belirtilmektedir. Aşağıda izah edildiği üzere Selçuklu, Safevi ve Kacar dönemlerine baktığımızda bu anlatılanlarla herhangi bir alaka ve benzerliğin olmadığı görülmektedir. Örneklemede, nerede ise –yok farz edilen kuş uçuşu binbeşyüz yıllık bir zaman aralığı bulunmaktadır. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.441; İrec Afşar Sistani, Îlhâ, ÇadurnişîNan…,, 1.cilt, s.430-4431)

Emeviler döneminde, İran Arapların işgaline ve talanına uğramış, tüm toprakları ele geçirilmiştir. Takip eden yıllarda Horasan ve Turan-Türkistan ülkesi de bu saldırılardan nasibine düşeni almıştır. Abbasi halifesi Memun tarafından ülke “Yirmi Doğu İklimi/ eyaleti” ve “Yedi Batı İklimi/ eyaleti” şeklinde bölünmüştür. Daha sonra gelen bölgesel yönetimler zamanında da bazı değişiklikler olmuştur. Selçuklular döneminde topraklar daha geniş olduğu için kendilerine göre bir mülki yapılanmaya gidilmiştir.

Safevi hükümdarı Büyük Şah Abbas ülkeyi; Azerbaycan, Horasan, Gilan, Mazenderan ve Fars olmak üzere beş eyalet halinde yönetmiştir. Süleyman Şah Safevi (1666-1694); Azerbaycan dâhil olmak üzere on “Valilik”, bu valiliklere ek olarak; Tebriz, Kerec, Erdebil, Lar, Esterabad, Meşhed, Kirmanşah, Hemedan, Şuşter, Gence, Şamahı ve İrevan merkezli oniki “Beglerbegilik” ihdas etmiştir. Muhammed Hudabende Safevi zamanında (H/K.985-995/ 1578-1587), Tebriz merkezli Beglerbegilik olan Azerbaycan bünyesinde; Şirvan, Muğan, Aran/ Arran, İrevan ve Kûhistan (bugünkü Kürdistan) bulunmakta idi. Safevi hanedanının son döneminde; Azerbaycan, Zencan, Sultaniye, Talış, Aras’ın kuzeyi ve Gapan/ Gafan (Kaçak NEbi ve eşi Hacer’in yurdu) nahiyesi, Tebriz merkezli Azerbaycan Beglerbegiliği dâhilinde idi.

Safevi döneminde, Şirvan dâhil Azerbaycan “Altıncı eyalet” olarak anılmıştır. Feth-Ali Şah Kacar (1797-1834) ülkeyi; Azerbaycan, Horasan, Huzistan, Fars ve Kirman olmak üzere beş eyalet, ayrıca birinci ve ikinci dereceli küçüklü büyüklü vilayetler hâlinde tanzim etmiştir.