Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

Nasreddin Şah Kacar ise, saltanatının ortalarında ülkeyi aşağıdaki şekilde; dört eyalet ve yirmiüç Vilayet şekinde teşkilatlandırmıştır:

Nasreddin Şah Döneminde eyalet ve Vilayetler
Eyaletler		Vilayetler
1	Azerbaycan	1	Gilan	13	Hansar, Kemere (Humeyn) Gülpayegan, Mahallat
2	Horasan ve Sistan	2	Mazenderan	14	Isfahan
3	Fars ve Laristan	3	Gürgân	15	Bahtiyari
4	Kirman ve Beluçistan	4	Tehran/ Tahran	16	Yezd
		5	Kazvin	17	Burucerd
		6	Hamse (Zencan ve havalisi)	18	Kürdistan
		7	Hemedan	19	Kirmanşahan
		8	Irak-ı Acem	20	Loristan
		9	Vilâyehâ-yı Selas/ Üç Vilayet (Tuyserkan, Melayir, Nihavend)	21	Huzistan
		10	Kum/ Qum	22	Benadir-i Halİc-i Fars (Fars Körfesi Limanları)
		11	Save ve Zerend	23	Kevîrhâ-yı Merkezî (Merkezî Çöller Bölgesi)
		12	Kaşan

İran’da Şemsi(Ş)1303/ 1924 yılında idar taksimat aşağıdaki gibiydi:

1924 Yılında İDaRi Taksimat
Merkez’de	Irak-ı Acem Vilayetleri	Tehran, Kazvin, Hemedan, Erak, Kemere (Humeyn), Simnan, Damğan, Şahrud, Béstam, Selas (Melayir, Nihavend, Tuyserkan)
Kuzey’de	-Gilan -Mazenderan -Esterabad	→ Hâkimlik Merkezi (Hâkimnişîn): Reşt → Hâkimlik Merkezi: Sari →Hâkimlik Merkezi: Esterabad
Doğu’da	-Horasan -Sistan	→ Hâkimlik Merkezi: Meşhed → Hâkimlik Merkezi: Nasirabad
Güney’de	-Fars -Kirman -Beluçistan	→ Hâkimlik Merkezi: Şiraz → Hâkimlik Merkezi: Kirman → Hâkimlik Merkezi: Bampur
Kuzeybatı’da	-Azerbaycan	→ Yönetim Merkezi: Tebriz
Batı’da	-Kürdistan -Kirmanşahan -Loristan -Huzistan	→ Yönetim Merkezi: Senendec → Yönetim Merkezi: Kirmanşah → Yönetim Merkezi: Burucerd → Yönetim Merkezi: Şuşter

(İrec Afşar Sistani, Nigahi be-Azerbaycan-ı Şarki, 1.cilt, s.435-436, 439-443)
Irak-ı Acem/ Acem Irak-ı

veya

Irak-ı Azerbaycan/ Azerbaycan Irakı
Irak-ı Acem tabirinden, önceleri sadece İran ülkesi anlaşılmakta idi. Azerbaycan tarihinde “Irak-ı Acem” şöyle tarif edilmektedir: “Moğol ilerleyişinden önce Azerbaycan, Orta Doğu’nun iki en zengin devleti olan İran (Irak-ı Acem) ve Irak ile aynı seviyede bulunmakta idi”. (Azerbaycan Tarixi, s.294)

İldenizler Devleti (1136-1225) döneminde, Irak-ı Acem toprakları bugünkü Tahran, Kazvin, Kum, Merkezî ??????????hangi şehir, o zaman Merkezî adlı bir şehir var mıydı????????, Hemedan, Isfahan, Kirmanşah, Loristan ve İlam bölge valilikleri (Ostan) topraklarının tamamına yakınını ifade etmekteydi. Bu dönemde Irak-ı Acem toprakları; doğudan Kumis (Qumis) İsmaililer devleti, batıdan Azerbaycan (ki, Azerbaycan da Irak-ı Acem gibi İldenizliler devleti sınırları dâhilinde idi) ve Irak (Irak-ı Arap), kuzeyden Gilan ve Tabaristan, güneyinden ise, Huzistan ve Fars Atabeğleri devleti ile sınırlı idi. (Azәrbaycan Tarixi Xәriteleri, s. 14)

H/K. 325/ 1907 yılına ait “Eyalet ve Vilayat Kanunu” düzenlemesine göre Irak-ı Acem Vilayeti; bugünkü Tahran, Elburz, Kazvin, Merkezî ve Kum bölge valiliklerini bünyesinde barındırmakta idi.

Irak-ı Acem Vilayetleri, Ş. 1303/ 1924 yılında şöyle idi: Tahran, Kazvin, Hemedan, Erak, Vilayetha-yı Selas/Üç Vilayet (Tuyserkan, Melayir ve Nihavend), Kemere (Humeyn) Simnan, Damğan, Şahrud ve Béstam. (İrec Afşar, Nigahi be-Azerbaycan- Şarki, 1.cilt, s.441-442)

Diğer bir tabirle, Zencan ve Kazvin bölge valilikleri topraklarına Azerbaycan-ı Hamse/ Hamse Azerbaycanı; Hemedan, Merkezî, Tahran ve Kum bölge bölge valilikleri topraklarına ise, Azerbaycan-ı Cibal veya Irak-ı Acem/ Irak-ı Azerbaycan denmekte idi.

*

Şemsi 1316/ 1937 yılında meclisten geçen kanun gereği, ülke 10 eyalete (ostan) ve 49 Vilayete (şehristan), 290 nahiyeye (bahş) bölündü. “Eyalet ve Vilayet (Ostan ve Şehristan استان و شهرستان ) Kanunu”nun onaylanmasının ardından Vezaret-i Kişver/ İçişleri Bakanlığı, Bakanlar Kurulu’nun onayını alarak, kanunun ikinci maddesi uyarınca gerekli düzenleme ve ıslahat çalışmalarına başlamıştır. Daha sonraki yıllarda mülki ve idari taksimatta çeşitli değişikliklere gidilecektir. Bu değişikliklerde her zaman Türklerin çoğunluk oluşturduğu eyaletlerin küçük parçalara ayrılıp azınlık haline getirdikten getirildikten sonra, meclise daha az milletvekili göndermeleri ve Türk bölgelerinin daha sıkı kontrolü politika politikası ve stratejisi esas alınmış olmalıdır. Azerbaycan ilk defa Ahmed Rıza Han (Pehlevi) zamanında mülki düzenleme adı altında parçalanmış; Zencan, Kazvin, Hemedan, Sultanabad, Reşt, Astara, Pehlevi (Bender Enzeli) ve diğer araziler Arzerbaycan sınırları dışında bırakılmıştır. Parçalanma sürecek, eşsiz Türk halılarıyla tanınan Bicar ve Gurve gibi Türk şehirleri Azerbaycan’dan koparılacak ve Kürdistan’a bağlanacaktır. Daha sonraki yıllarda ünlü Azerbaycan Bicar Türk halıları, halıcılık literatürüne “Kürdistan” tasnifinde yer alacaktır. Azerbaycan’ı bölüp-parçalama siyaseti, vazgeçilmez strateiji olarak gündemde olmaya devam edecektir.

1937 yılında yapılan mülki düzenleme ile tarihi dönemlerde formalaşmış şekillenmiş olan Azerbaycan, Kaşkay, Horasan ve Güneybatı Türkmenistan gibi Türk bölgeleri ile diğer etnik grupların yaşadığı millî, etnik ve kültürel bölgeler ortadan kaldırılmıştır. (Cәmil Hәsәnli, II.Bölüm)

Azerbaycan’ın 1937 yılında mülki-idari yapısının ilk defa bölünüp parçalanması fıkralara da konu olmuştur: “Әhmәd Rıza Xan’a soruşdular: Azәrbaycan Vilayәtini nәyә xatir iki qismәt elәdiz? Dedi: İzafә xartuxar olupdu”. (xartuxar: Kaba bir tabir olup, eşeklerin tepişmesi anlamında kullanılır. Yani “Azerbaycan Türkleri eşektir. Birbirleri ile tepiştikleri için Azerbaycan Vilayetini, Doğu ve Batı Azerbaycan olarak ikiye ayırdık” cevabını veriyor)

Şemsi 1316/ 1937 Yılı Taksimatına göre Bölge Vilayetlerinin (BV/ Ostan) Tasnifi
Sıra no	BV no	BV no	Şehirler
1	Ostan-ı Yekum	Birinci BV	Zencan, Kazvin, Save, Erak, Reşt, Şehsuvar
2	Ostan-ı Düvvum	İkinci BV	Kum, Kaşan, Tahran, Simnan, Sari, Gorgân/ Gürgân
3	Ostan-ı Süvum	Üçüncü BV	Tebriz, Erdebil Diğer Azerbaycan şehirleri: -Tebriz: Bostanabad, Azerşehr, Merend, ŞEbister/ Şebüster, Eher, Huda-Aferin -Erdebil: Serab, Mişginşehr, Astara, Hero-abad هروآباد (Halhal kentinin şehir merkezidir)
4	Ostan-ı Çaharum	Dördüncü BV	Hoy, Rızaiye (Urumiye), Mahabad, Merağa, Bicar Diğer Azerbaycan şehirleri: -Hoy: Maku, Siyahçeşme, Poldeşt, Şahpur/ Salmas -Rızaiye (Urumiye): Uşneviye, Sulduz/ Negade -Mahabad: Bukan, Serdeşt, Bane, Sakız, Şahindej (Şahin Kale Afşar), Tekab/Tikab -Merağa: Merhametabad, Seraskend, Miyane -Bicar (Bu Türk kenti, daha sonra Azerbaycan’dan alınıp, Kürdistan’a bağlanacaktır)
5	Ostan-ı Pencum	Beşinci BV	İlam, Şahabad, Kirmanşahan, Senedec, Melayir, Hemedan
6	Ostan-ı Şeşum	Altıncı BV	Hürremabad, Gülpayegan, Ahvaz, Hürremşehr
7	Ostan-ı Heftum	Yedinci BV	Behbehan, Şiraz, Buşehr, Fesa, Abade, Lar
8	Ostan-ı Heştum	Sekizinci BV	Kirman, Sistan, Bem, Bender-Abbas, Haş
9	Ostan-ı Nohum	Dokuzuncu BV	Sebzivar, Bircend, Türbet-i Hayderiyye, Meşhed, Kuçan, Bocnurd, Gûnabad
10	Ostan-ı Dehum	Onuncu BV	Isfahan, Yezd

Ş.1339/ 1960 yılında yapılan değişiklikle; 14 Bölge Valiliği (Ostan), 6 Genel Kaymakamlık (Fermandari-kül), 139 Kaymakamlık (Fermandari), 449 Nahiyeye (Bahş) bölünmüştür. Doğu Azerbaycan ve Batı Azerbaycan bölge valilikleri, 3 ve 4’ncü Bölge Valiliği olarak muhafaza edilmiş, yönetim merkezleri Tebriz ve Rızaiye (Urumiye) olarak bırakılmıştır.

Ş. 1345 yılının aban ayı/ 1966’daki düzenleme ile bölge valiliği sayısı 13, genel maymakamlık sayısı 8, şehir (Şehristan) sayısı 146 olarak belirlenmiştir. Peşisıra bölge valiliği 14, genel kaymakamlık 9, kaymakamlık 151, nahiye sayısı ise 459’a çıkarılmıştır.

Aban Ayı 1345/ 1966 Yılı Sayımına göre Vilayet (Ostan) ve Genel Kaymakamlıkların (Fermandari-Kül فرمانداريكل / Sancak) Merkezleri
Vilayetler(V/ Ostan)
1	Ostan-ı Merkezi		Merkezî Vilayet		Tahran
2	Ostan-ı Gilan		Gilan Vilayeti		Reşt
3	Ostan-ı Mazenderan		Mazenderan V		Sari
4	Ostan-ı Azerbaycan-ı Şarki		Doğu Azerbaycan V		Tebriz
5	Ostan-ı Azerbaycan-ı Garbi		Batı Azerbaycan V		Rızaiye (Urumiye)
6	Ostan-ı Kirmanşahan/ Bahteran		Kirmanşahan/ Bahteran V		Kirmanşah
7	Ostan-ı Huzistan		Huzistan V		Ahvaz
8	Ostan-ı Kirman		Kirman V		Kirman
9	Ostan-ı Fars		Fars V		Şiraz
10	Ostan-ı Isfahan		Isfahan V		Isfahan
11	Ostan-ı Horasan		Horasan V		Meşhed
12	Ostan-ı Sistan-u Beluçistan		Sistan ve Beluçistan V		Zahedan
13	Ostan-ı Kürdistan		Kürdistan V		Senendec
Genel Kaymakamlıklar (GK/ Fermandari-Kül / Sancak)
1		Fermandarikül Hemedan		Hemedan GK	Hemedan
2		Fermandarikül Çahar-Mahal u Bahtiyari		Çahar-Mahal ve Bahtiyari GK	Şehr-i Kürd
3		Fermandarikül Loristan		Loristan GK	Hürremabad
4		Fermandarikül İlam		İlam GK	İlam
5		Fermandarikül Buyer-Ahmed u Kûhgiluye		Buyer-Ahmed ve Kûhgiluye GK	Yasuc
6		Fermandarikül Benadir-i ve Cezayir-i Halİc-i Fars		Fars Körfezi Limanları ve Adaları GK	Buşehr
7		Fermandarikül Benadir-i ve Cezayir-i Bahr-i Umman		Umman Denizi Limanları ve Adaları GK	Bender Abbas
8		Fermandarikül Simnan		Simnan GK	Simnan

(Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.157-168)

Vilayet(V) ve Genel Kaymakamlıkların(GK) Yüzölçümü ve Nüfusları (1966)
Vilayet ve Genel Kaymakamlıklar	Merkez	Yüzölçümü (km²)	Nüfusu
Merkezî V	Tahran	91.519	4.984.828
Gilan V	Reşt	36.557	1.755.396
Mazenderan V	Sari	47.365	1.845.270
Doğu Azerbaycan V	Tebriz	67.102	2.606.314
Batı Azerbaycan V	RıZaiye Urumiye)	43.660	1.087.411
Kirmanşahan/ Bahteran V	Kirmanşah	24.549	789.807
Huzistan V	Ahvaz	64.653	1.617.024
Kirman V	Kirman	192.978	772.703
Fars V	Şiraz	133.298	1.462.708
Isfahan V	Isfahan	151.799	1.705.483
Horasan V	Meşhed	313.337	2.581.526
Sistan ve Beluçistan V	Zahedan	181.578	502.626
Kürdistan V	Senendec	24.998	619.677
Hemedan GK	Hemedan	20.172	889.792
Çahar-Mahal ve Bahtiyari GK	Şehr-i Kürd	14.820	300.576
Loristan GK	Hürremabad	31.383	691.796
İlam GK	İlam	18.162	201.937
Buyer-Ahmed ve Kûhgiluye GK	Yasuc	16.261	164.918
Fars Körfezi Limanları ve Adaları GK	Buşehr	27.653	254.735
Umman Denizi Liman ve Adaları GK	Bender Abbas	66.557	346.849
Simnan GK	Simnan	81.598	20.790
Toplam		1.649.999	25.202.166

(Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.168-397)
Ş.1345 yılının Aban ayında/ 1966 yapılan değişiklikle; Vilayet (Ostan) sayısı 13’e çıkarılmış, ayrıca “Sancak” olarak adlandırabileceğimiz 8 Genel Kaymakamlık (Femandarikül) tesis edilmiştir. Vilayet ve Genel Kaymakamlık bünyesinde 146 Şehir (Şehristan) oluşrurulmuştur. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran ,s.154-155)

Hem geçmişteki, hem de bu günkü mülki/ idari yapılanma İran’a özgü olup, Türkiye ve diğer ülkelerle karşılaştırma veya karşılığını arama gayreti sağlıklı olmayacaktır. Buradaki “Vilayet”, “Fermandari-kül/ genel kaymakamlık” ve “şehristan/ şehir” karşılığının anlaşılabilmesi için, bire bir olmasa bile, fikir vermesi açısından Osmanlı’nın son dönemlerinde kullanılan “Vilayet, sancak ve kaza” yapılanması ile kısmen de olsa benzerlik arzettiğini vurgulamakta yarar vardır. Şöyle ki;

-Hüdavendigâr Vilayeti (merkezi Bursa) = Azerbaycan Vilayeti (merkezi Tebriz)

-Kütahya Sancağı = Fermandari-kül Hemedan (merkezi Hemedan)

-Uşak kazası = Şehristan-ı Erdebil (Erdebil şehri)