Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

-Mahzenül-Esrar: Bu mesnevî, Şiraz Emiri Sultan İskender Mirza’ya övgüdür. İskender Mirza, Timur’un torunudur. (H.812-817/ 1409-1414). (http://fars-turk.blogspot.com, 12 Aralık 2009)

-Masum-Efruz Destanı (Horasan Türkçesi)

-Merasim-i ArûSi der-Miyan-ı Taife-i Türk Lirkî Sâkin der-Huzistan (Huzistan’da Oturan Türk Lirkî Tayfasında Düğün geleneği): 20 sayfa olan kitapçığın basım yeri, basımevi ve tarihi belli değildir. (Bi-Ca, Bi-Na, Bi-Ta) (http://arabistan-tr.blogspot.com, 07 Mayıs 2005) Bkz.→ Lirkîhâ, adap-ı ArûSi ez-HastegâRi Ta-PâgûŞaî

-Mezun Kaşkayi Divanı (Kaşkayı Türkçesi)

-Muhammed Reza Hüsrevi: Kelat-ı Nadiri, İntiŞarât-ı AsTan-ı Kuds-ü Rızavi 1367/ 1988; Kitapta, Nadir Şah’ın da yurdu olan Horasan’daki Kelat-ı Nadiri hakkında tarihi ve coğrafi bilgiler verilmektedir. (http://xorasan.blogspot.com)

-Mîrza Mehdi Han Esterabadî: SengLah, Yayına hazırlayan; Ruşen Hıyavi, 272 sayfa, 1.baskı Ş. 1374/ 1995, 2.baskı Ş. 1384/ 2005, Neşr-i Merkez, Tehran.

“SengLah” kitabı, orta asırların sonu Türk Dünyası sözlük yazma sahasının şaheseri sayılır. Mirza Mehdi Han Esterabadî, bu kitabı Emir Ali-Şir Nevâî’nin (Ölümü: H 906/ 1501) 12 manzum, 9 mensur eseri arasında inanılmaz bir dikkat ve zahmet ile yazmıştır. Çağatay Türkçesi’nde yazılan bu eserde yer alan bütün Çağatayca sözcükleri toplamış, sonra alfabe (elifba) sırasına sokmuştur. “KitAbül-Elif”, “KitAbül-Be”, “KitAb’üt-Te”… gibi bölümlerde Farsça şerh etmiş ve her bölümü, “Camid/ çekimi olmayan fiil”, “MüşTagat/ türemiş kelimeler”, “Ef’âl/ fiiller” ve diğer hususlarda düzenleme yapmıştır. Her sözcüğün açıklamasında, Ali-Şir Nevâî’nin eserlerinden örnekler vermiştir. Sözcükten ayrılmış terkip, kiNaye, tasrif… ve eklenmiş halleri de fer’î madde başı olarak şerh etmiştir. Birçok yerde Çağatay Türkçesi ile Türkçe’nin diğer şiveleri, o cümleden -kendi ifadesiyle “İraniyye” ve “Rumiyye” şiveleri ile mukayese amacıyla uygulamalı, karşılaştırmalı incelemelere yer vermiştir. İddialarına örnek olarak “Lütfî Herevî” ve “Hakim Mevlana Muhammed Fuzulî”nin eserlerine müracaat etmiştir.

Mîrza Mehdi Han, Esterabad bölgesinde Gelin-Baba köyünde dünyaya gelmiştir. Bu köy, halen Gürgân kentinin 7 km doğusunda bulunmaktadır. Köyün ahalisi Alevi/ Kızılbaş olup, Horasan Türkçesi konuşmaktadır. Onun hal tercümesi birçok Arapça ve Farsça klâsik kaynaklar; Ez-ZeRia الذريعه , Riyâz’üş-Şuarâ, Reyhanetül-Edeb, AleMarâ-yı Nadiri, Ravzatüs-Safa-yı Nasiri, Subh-u Gülşen ve sâir eserlerde yazılıdır. Babasının adı “Muhammed Nasir نصير ”dir. O, oğlunun çocukluk döneminde başarılı olduğunu görüp, tahsil için Safevilerin kültür merkezi olan Isfahan kentine götürmüştür. Gençlik döneminde ana dili Türkçe’nin yanı sıra, Arapça ve Farsça dillerinde yazılmış edebi ilimlere vakıf olmuş ve şöhret kazanmıştır. Yaygın şöhreti nedeniyle Şah Sultan Hüseyin’in sarayına davet edilmiştir.

Araştırmalar, onun sevgi dolu ve mütevâzîliğin yanı sıra, sade bir yaşam sürmeyi seven bir kişiliğe sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle kısa bir süre sonra saraydan ayrılarak halkın içine dönmüştür. Hicri 1142/ 1729 yılında Esterabad halkının Afganlılardan çektikleri zulümler karşısında manevi liderlik üstlenmiştir. Bu nedenle Nadir Şah, onu yanına almış, daha sonra “Deşt-i Muğan”da kendine “Vak’a-Nigar” tayin etmiştir. Nadir Şah, Hicri 1160/ 1747 yılında öldürüldükten sonra tekrar köşesine çekilmiş ve kitap yazmakla meşgul olmuştur. Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazmıştır. Şiirlerinde “Kevkeb” mahlâsını kullanmıştır.

“SengLah” isimli eserinden başka, Farsça yazdığı “Dere-yi Nadiri” ve “Mahzenül-İnşa’” isimli eserleri önemli kitaplarıdır. Sahip olduğu yüksek edebi bilgisi nedeniyle kendisine “Sâhib-i Ubbâd-ı Sani صاحب عباد ثانى ” unvanı verilmiştir.

“SengLah”, sadece bir sözlük değil, aynı zamanda dilbilgisi kitabıdır. Sıradan baskı kâğıdı ile 200 sayfalık bir kitaptır. “Mebâniyyü’l-Lüğat” adı altında bir önsöz yazılmıştır. Bir “TarSif/ Güçlendirme ترصيف ”, altı “MebNa/ Yapılandırma”, bikaç “Bab”, resim, “TemHid/ düzenleme تمهيد ”, “Kâide” ve sâireye bölünmüştür. Bir de Çağatay Türkçesi dilbilgisi bölümü vardır.

Eseri ilk önce Sir G.Clauson, 1965 yılında 1.200 sayfa teksir halinde yayınlamıştır. Yani eserin British Museum’da bulunan el yazma bir nüshasını teksir etmiştir. Clauson, İngilizce bir önsözün yanı sıra, sayfa numarası ve işaretler koyarak, eserin okunmasını kolaylaştırmıştır. Mebâniyyü’l-Lüğat ise, 1910 yılında Bombay kentinde basılmıştır. Tahran’da birkaç yıl önce Ruşen Hıyavî, sözcüklerin listesini ve kitabın özetini yayınlamıştır.

Sözlük; kıymetli tarihi bilgiler, İran ve Türk tarihinde rol oynamış önemli hanedanlar, astronomi, tıp, tedavide kullanılan bitkiler, Yabani hayvanlar hakkında bilgilerin yanı sıra, Türk dili konularını ihtiva eden 6 bin kelimelik küçük bir ansiklopedi özelliğine sahiptir. (http://mazandaran-turk.blogspot.com, Dr.Hüseyin Muhammedzade Sıddıg, 10 Eylül 2006)