Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

“Coğrafya-yı İnsani”de Ş. 1375/ 1996 yılı sayımına göre Feriden ve Feridunşehr’in nüfusu 180.521 olarak belirtilmiştir.
Dil Bakımından Feriden:
Farsça:

Feriden’nin kuzeydoğusunda küçük bir grup tarafından konuşulmaktadır. Kırk yıl önce küçük bir köy olan Daran’ın yerli halkı bunlardır. Damene ve Aşcerd köylerinde de Farsça konuşulmaktadır. Halen Daran’ın nüfusu, çevreden gelip yerleşen Türklerden oluşmaktadır.

Lorca:

Lorca’nın, eski Farça’nın (Parsi) bir ağzı olduğu iddia edilir. Feriden’in batı ve güneybatısındaki Bultag, Nenadgân, Kemitek, Çağa, Bezme ve diğer birkaç köyde konuşulmaktadır. Feriden’in kuzeybatısı ve güneyindeki bir iki küçük köy de Lor dil sahasındadır.

Türkçe:

Feriden, Gülpegen, Humsar, bunların yanı sıra Loristan’daki 10 bin nüfuslu Çemenabad da Türk olup, Feriden Türkleri hinterlandındadır. Feriden bölgesi, Türk dilinin konuşulması nedeniyle önemli bir konuma sahiptir. İran Türkleri’nin kaderi, bu bölgeyi de etkilemektedir.

-Çadigân, -Badgân, -Siftikan, -Nehr-i Halac, -Halac, -İskenderi, -Karabultaq, -Hayderi, -İnalca, -Bitlice, -Gence, -Dabanlı, -Tohmaqlı, -Hacılı, -Halilli, -Marbur, -Hadan, -Möyrek, -Dere-Sari, -Dere-Hovz, -Dere-Bid, -Dere-Suhte, -Daşkesen, -Hosur, -Çilehane, -Ruzve, -Novğan (Aşağı ve Yukarı), -Kirt, -Tirkert, -Kala-Behmen, -Kala-Has, -Kala-Hoca, -Şahverdi, -Şavalet (Şah-Vilayet)… Feriden’in; -Uzun-Bulaq, -Humisli, -Sorana, -Sengbaran… Feridunşehr’in; -Düşharat, -Ağdaş, -Gala-Babamemmed… -Humsar, -Gürgân (Gurugân), -Tiken, -Vumakole, -Hacile, -Ercen, -Ercenk… ve -Gülpegen şehir ve köylerinde Türkçe konuşulmaktadır.
Gürcüce:

Feriden, Buin ve Yandeşt şehirleri ile bu şehirlerin civarındaki birkaç köyde, Feridunşehr ile civarındaki bir iki köyde sınırlı seviyede konuşulmaktadır. Çoqyurd, Şahverdi, Şişgân, Hoygân, Ağçay, Daşkesen ve diğer birkaç köyden bahsedilmektedir. Bunlardan Şişgân ve Hoygân’da Farsça, Şahverdi ve Daşkesen’de Türkçe konuşulmaktadır. Öte yandan Buin, Miyandeşt ve Feridunşehr’de ise halkın büyük bölümü Türk’tür.

Ermenice:

Feriden’de Ermenice, içinde bulunduğumuz yüzyılın başında bazı Ermeni ailelerin bu bölgeye yerleşmesi ile konuşulmaya başlamıştır. Feriden’de yaşayan Ermeniler, Türkçe’yi de iyi seviyede konuşabilmektedir. Bunda, geldikleri bölgeler ile şifahî sözlü Türk edebiyatı oldukça etkili olmuştur. Bu diğer halklar için de geçerlidir. Bugün Feriden’de sadece Rezene köyünde Ermeniler yaşamaktadır. Ayrıca Hezar-Cerib, Hoygân, Daşkesen, Buin, Miyandeşt, Namagird ve Badigân’da birkaç Ermeni aile yaşamaktadır.

Bölgede bazı yerleşim birimleri vardır ki, kendi dillerini bırakarak, başka dil konuşmaya başlamıştır. Farsça konuşan bazı dağ köyleri şehre yerleşince, Türkçe konuşmaya başlamıştır. Şişgân’da oturan Gürcüler, kendi dillerini bırakarak önce Türkçe konuşmaya başlamışlar, ardından Farsça’ya dönmüşlerdir. Şahverdi halkı da aynıdır. Ermeniler ise, Hoygân’ı terk etmiştir. İlginç olan diğer bir konu ise, camiye gelen cemaat aralarında Farsça konuşuyor, yemin ederken Gürcüce ediyorlardı.

Daşkesen’de halk Türkçe, Gürcüce, Ermenice ve Farsça konuşabilmektedir. Dere-Sari ve Eznule halkı Türk olmakla beraber, Lorca da bilmektedir.

Geçen birkaç yüzyıl içerisinde, Feriden’de iki Türk ağzı konuşulmuştur. Ancak Azerbaycan Türk edebiyatı materyalleri halk arasında yaygındır. Tufarganlı Âşık Abbas, Âşık Garib ve Şah İsmail gibi…

Bazı örnekler:

1. Gәlmişәm, gәlmişәy, gәlmişiñ, gәlmişdur, gәlibdur, gәlmişig, gәlmişiz, gәlmişler, gәlibler… “Hava soyuxdur, hava dumanlıdur”.

2. Gәlibәm, gәlibәy, gәlibiñ, gәlib, gәlibig, gәlibiz, gәliblәr… “Hava sovuge; hava dumanlıye; hava dumanlıy”, “Gәlәcәyәm, gәlәm, gәlәcәklәr, gedәrlәr”. (Yazan: Hüseyin Müslimî ‘Çeviren: Mehran Bahari’, http://isfahan-tr.blogspot.com, 18 Mayıs 2004)

Semirum İlçesi
Daha önce 2.500 m rakımında küçük bir köy iken, Kemaleddin Ali Semirumi, Selçuklu Sultanı Mahmut’un veziri olunca şehir haline gelmiştir. Buraya hamam ve değirmen de yaptırmıştır. Safeviler döneminde kale yapılmıştır. Nasreddin Şah Kacar’ın fermanıyla burası nakliye merkezi olmuştur.

Semirum, II. Dünya Savaşı’ndan önce Kaşkayı hanlarınca yönetiliyordu. Savaş sırasındaki kargaşada şehir yakılmış ve harabeye dönmüştür. Bunun etkisi günümüze kadar sürmüştür. 1946 yılında Fars Bölge Valiliği’nden alınarak, Isfahan Bölge Valiliği’ne bağlanmıştır. 1963 yılında ilçe haline getirilmiştir. Nüfusu 26.260’tır (2006). Rivayete göre, şehir adını Babil Melikesi Semiramis’ten almıştır. Başka bir rivayet ise şöyledir: Şehname’de adı geçen Sam Neriman Pehlivan’ın dişi ağrıyormuş, bir türlü derman bulamamış. Buraya gelince şifa bulmuş. Adı da, “Mekân-ı derd-efken/ Sam-aram” olmuş.

Semirum ve çevresi Kaşkayı iskân sahasına girmektedir. (http://tiraxtorqashqayi.bloksky.com, 16.6.1389/2010)