Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

GÜLİSTAN MUKAVELESİ

12 Ekim 1813
Gülistan (Gülüstan) Antlaşması, 12 Ekim 1813 tarihinde Rusya İmparatorluğu ile Kacar Türk İmparatorluğu arasında imzalanmıştır. Bu antlaşma sonucunda Güney Kafkasya’da bulunan verimli ve bereketli Karabağ toprakları Rusya yönetimine geçti. İran adına antlaşmayı Abbas Mirza Kacar’ın vekili Mirza Abdül-Hasan Han Şirazî imzaladı. Bu antlaşma ile Kuzey Azerbaycan toprakları tarihte ilk kez Rusya’ya bağlandı. Güney Azerbaycan İran’da kaldı. Bu bölünme, Türkmençay antlaşmasıyla pekişmiş ve günümüze kadar devam etmiştir.

Talış (bir bölümü), Şirvan, Bakü, Gence, Karabağ ve Şeki hanlıkları Rusya tarafından ilhak edildi. İran; İlisu Sultanlığı, Gürcistan sınırları içerisinde kalan Azerbaycan’a ait Kazak ve Şemseddil Sultanlıkları toprakları ile Dağıstan’a ait iddialarından vazgeçtiğini taahhüt etti. Talış Hanlığı topraklarının bir bölümü ile Revan ve Nahçıvan hanlıkları İran hâkimiyetinde kalıyordu. Hazar denizinde donanma bulundurma hakkı Rusya’ya bırakıldı. Rus tacirlerine, dâhili gümrük vergisinden muaf olarak ticaret yapma imkânı verildi.

GÜLİSTAN ANTLAŞMASI METNİ
İran’ın savaşta yenilmesi, Kuzey Kafkasya topraklarının Kacar hanedanının elinden çıkmasına neden oldu. Bu uluslararası ilişkilerde köklü değişiklilerin olması nedeniyle antlaşma yapılma sürecini hızlandırdı. Yeni şarlardan yararlanmasını bilen İngiltere, Rusya ile İran arasındaki görüşmelerde aracılık yapma arzusuna Nail oldu. 12 Ekim 1813 tarihinde Karabağ’da antlaşma imzalandı. “Gülüstan Müqavilesi” adını taşıyan antlaşma budur. 1813 yılı Ekim’in 12’sinde Zeyve çayı yakınlarındaki Gülüstan köyünde Rus ordugâhında her iki tarafın yetkili müvekkilleri vasıtasıyla Tüm Rusya Arazisinin İmparatoru ve İran Devleti arasında akdedilmiş ve 1814 yılı Eylül ayının 10’unda Tiflis’te her iki devletin yetkili vekillerinin teati ettikleri retifikasyonlarla tasdik edilmiş ebedi sulh ve dostluk...

Aşağıda verilen hem Gülistan, hem de Türkmençay antlaşmalarının metinleri “Azerbaycan Tarihi” isimli kitapta Türkçe olarak ilk defa yayınlanmıştır.

GÜLÜSTAN MÜQAVİLӘSİ

QADİR ALLAHIN ADI İLӘ
İmperator Ә’lahәzrәtlәri, Bütün Rusiyanın en şöhrәtli әzәmәtli böyük hökmdarı vә imperatoru ve İran Dövlәtinin sahibi, hökmdarı Ә’lahezret Padşahın öz tәbәәlәrinә yüksәk hökmdar mühәbbәtinә görә, onların ürәklәrinә zidd olan savaşın fәlakәtlәrine son qoymağı vә qәdimdәn Bütün Rusiya İmperatorluğu ve İran Dövlәti arasında mövcud olmuş sәbatlı sülh vә xeyirhah qonşu dostluğunu möhkәm әsas üzәrindә bәrpa etmәyi sәmimi-qәlbdәn qarşılığı surәtdә arzulayaraq, bu әdalәtli ve nicatvәrici iş üçün aşağıdakıları vә sәlahiyyәtli Müvәkkillәri tә’yin etmәyi faydalı bilmişlәr: Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoru –öz General-leyTenantı, Gürcüstandakı vә Qafkaz xәttindәki qoşunların Baş Komandanı, Xәştәrxan vә Qafkaz quberniyalarında, Gürcüstan’da Mülki hissә, hәmçinin bu ölkәnin bütün sәrhәd işlәri üzrә Baş Müdiri… Zati-alilәri Nikolay Rtişçevi, Ә’lahәzrәt İran Şahı isә – özünün, Türkiyә vә İngiltәrә Saraylarında fövqәl’adә elçisi olmuş, İran Rәislәri arasında seçilmiş… Mә’muru, Ali İran Sarayının Gizli İşlәr Müşaviri, Vәzir nәslinә mәnsub olan, İran Sarayında ikinci dәrәcәli Xan, Yüksәk rütbәli vә Çoxhörmәtli Mirzә Hәsәn Xanı, bu sәbәbtәn dә Biz, yuxarıda adları çәkilmiş sәlahiyyәtli Müvәkkillәr Qarabağ mülkünde, Zәyvә çayı yaxınlığındakı Gülüstan kәndindә toplaşaraq, vәkalәtnamәlәrimizi bir-birimizә tәqdim әtdikdәn sonra, hәr birimiz öz tәrәfindәn bizim Böyük hökmdarımız adından bәrqәrar edәcәyimiz sülh vә dostluğa aid olan hәr bir şәyi nәzәrdәn keçirib, bizә vәrilmiş hakimiyyәt vә Ali sәlahiyyәtlәrә görә aşağıdakı maddәlәri qәrara aldıq vә әbәdiyәt üçün tәsdiq etdik.
Birinci maddә
İndiyәdәk Rusiya İmperyası vә İran Dövlәti arasında mövcud olmuş düşmәnçilik vә narazılığa bu Müqavilә ilә bu gündәn vә gәlәcәkdә son qoyulur vә qoy İmperator Ә’lahәzrәtlәri Bütün Rusiya hökmdarı ilә Ә’lahәzrәt İran Şahı, onların vәliәhdlәri, Tahtlarının varislәri vә qarşılıqlı olaraq onların Yüksәk Dövlәtlәri arasında әbәdi sülh, dostluq vә xeyirxah andlaşma olsun.

İkinci maddә

Bir halda ki, hәr iki Yüksәk Dövlәt arasında ilkin әlakәlәr vasitәsilә status quo ad prezenten, yә’ni hәr bir tәrәfin hazırda tam malik olduğu torpaqlara, xanlıqlara, mülklәrә sahib qalması özülündә sülhün bәrqәrar edilmәsi artıq qarşılıqlı surәtdә razılaşdırılmışdır, onda bugündәn vә qәlәcәkdәn Bütün Rusiya İmperyası ve İran dövlәti arasında sәrhәd aşağıdakı xәtt olsun: Adınabazar adlanan yerdәn başlanaraq, düz xәtlә Muğan düzündәn Araz çayında Yeddibulaq keçidinәdәk, oradan üzü yuxarı Kәpәnәk çayının Arazla qovuşduğu yerә, sonra da Kәpәnәk çayının sağ tәrәfi ilә Mehri dağları silsilәsinә vә oradan da xәtti Qarabağ vә Nahçıvan Xanlıqlarının mәrzlәri ilә davam etdirәrәk, Alagöz dağları silsilәsilә Qarabağ, Nahçıvan, İrәvan Xanlıqlarının vә Yelizavetpol dairәsinin (kәçmiş Gәncә xanlığının) bir hissәsinin mәrzlәri birlәşәn Dәrәlәyәz mәrzinәdәk, buradan İrәvan Xanlığını Yelizavetpol dairәsidәn, hәmçinin Qazax ve Şәmsәddin torpaqlarından ayıran mәrzlә Eşşәkmeydan mәrzinә, oradan da dağlar silsilәsi ilә, çayın sağ tәrәfi ilә, onun axarı yönünde Hәmzәçimәn yolu ilә, Pәnbәk dağları silsilәsi ilә Şurekel mәrzinin küncünәdәk, bu küncdәn de qarlı Alagöz dağının başınadәk, buradan da Şurakel mәrzi ilә, dağlar silsilәsi ilә, Mastaras vә Artkin arası ile Arpaçayadәk. Bununla belә Talış mülkü müharibә vaxtı әldәn-әlә keçdiyinә görә, hәmin xanlığın Zinzeley ve Әrdәbil tәrәfdәn olan hüdudları daha artıq dürüstlük üçün, hәr iki tәrәfdәn qarşılıqlı razılıqla seçilmiş Komissarlar (onlar Baş komandanlarının rәhbәrliyi ilә indiyәdәk hәr bir tәrәfin gerçәk hakimiyyәti altında olmuş torpaqların, kәndlәrin, dәrәlәrin hәmçinin çayların, dağların, göllәrin, tәbii mәrzlәrin dәqiq vә tәfsilatlı tәsvirini verәcәklәr) tәrәfindәn, bu müqavilә bağlanıb tәsdiq olundukdan sonra müәyyәn edilәcәk, onda (Status quo ad prezenten) әsasında Talış Xanlığının sәrhәd xәtti ile müәyyәnlәşdirilәcәk ki, hәr bir tәrәf malik olduğu torpaqların sahibi qalsın. Elәcә dә, yuxarıda xatırlanmış sәrhәdlәrdә, bu vә ya başqa tәrәfin xәtdindәn kәnara nә isә çıxarsa, hәr iki Ali dövlәtin Komissarlarının tәhlilindәn sonra hәr bir tәrәf status quo ad prezenten әsasında tә’minat vәrәcәk.