Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

* Status quo ad prezenten(Lat.) Halen mevcut durum
Üçüncü maddә
Şah Ә’lahәzrәtlәri, Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoruna sәmimi dostluq hislәrinin sübutu üçün tәntәnәli surәtdә hәm öz adından, hәm dә İran taxtının Yüksәk Veliәhdlәri adından Qarabağ vә indi Yelizabetpol adı altında әyalәtә çәvrilmiş Gence Xanlıqları, hәmçinin Şәki, Şirvan, Dәrbәnd, Quba ve Talış (bu xanlığın Rusiya İmperiyası hakimiyyәti altında olan torpaqları) Xanlıqlarının, bununla yanaşı Dağıstan, Gürcüstan (Şurakel) әyalәti ile birlikdә İmeretiya, Quriya, Minqreliya ve Abxaziya, әynәn dә indi bәrqәrar edilmiş Qafkaz sәrhәd xәtti (bu sonuncuya vә Xәzәr denizine aid olan torpaqlar ve xalqlarla birlikdә) arasındaki bütün mülk ve torpaqların Rusiya İmperatorluğu mülkiyyәtinә mәnsub olduğunu qәbul әdir.
Dördüncü maddә
Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoru, Ә’lahәzrәt İran Şahına öz qarşılıqlı dostluq hislәrini ifadә etmәk ve İranda – ona gonşu olan bu Dövlәtdә, möhkәm özül üzәrindә mütlәqiyyәt ve hökmran hakimiyyәt görmәk arzusunu sәmimi-qәlbdәn tәsdik etmәk üçün, bununla, öz adından vә öz Vәliәhdlәri adından İran Şahı tәrәfindәn İran Dövlәtinin Varisi tә’yin edilәcәk Vәliәhdә lazım geldikdә kömәk göstәrmәyi vә’d edir ki, heç bir xarici düşmәn İran Dövlәtinin işinә qarışabilmәsin vә Yüksәk Rusiya Sarayının kömәyi ile İran Sarayı möhkәmlәnsin, Bununla belә İran Dövlәti işlәri üzrә Şah oğulları arasında münaqişәlәr baş verәrsә, Rusiya İmperatorluğu hakimiyyәtdә olan Şah xahiş etmәyince bunlara qarışmayacaq.
Beşinci maddә
Rus ticaret gәmilәrinә әvvәlki qayda üzrә Xәzәr sahilleri yaxınlığında üzmәk vә onlara yan almaq hüququ verilir, hәm dә gәmi qәzası zamanı İranlılar tәrәfindәn dostluq kömәyi edilmәlidir. İran ticarәt gәmilәrinә dә hәmin bu hüquq, әvvәlki qayda üzrә, Xәzәr dәnizindә üzmәk vә Rusiya sahillәrinә yan almaq ixtiyarı vәrilir, burada da gәmi qәzası zamanı qarşılıklı surәtdә İranlılara hәr cür yardım göstәrilmәlidir. Hәrbi gәmilerә gәldikdә isә, savaşdan öncә, habәlә sülx vaxtı vә hәr zaman Xәzәr dәnizindә Rusiya hәrb bayrağı tәkcә yәllәnmişdir. Hәmin ehtiram daxilindә kәçmiş ixtiyar indi dә yalnız Rusiya Dövlәtinә vәrilir ki, Xәzәr dәnizindә ondan başqa heç bir dövlәtin hәrbi bayrağı dolaşabilmәz.
Altıncı maddә
Hәr iki tәrәfdәn döyüşdә әsir alınmışları, Xristian dininә vә sair dinlәrә mensub әlә kәçirilmiş sakinleri Müqavilә bağlanıb imzalandıqdan sonra, üç ay әrzindә, hәr bir tәrәfdәn Qarakilisәyәdәk (burada sәrhәd rәislәri әsirlәri qәbul etmәk üçün öz aralarında qarşılıqlı әlaqә yaradırlar) azuqә vә yol xәrclәri ile tә’min edilәrәk, buraxsınlar. Özbaşına yaxud qanunu pozaraq qaçanlardan hәr birinә, milliyәtinden asılı olmayaraq, öz könüllü istәyinә göre öz Vәtәninә qayıtmaq azadlığı verilir, qayıtmaq istemәyәnlәr isә mәcbur edilmәsin. Bununla yanaşı hәr iki tәrәfden qaçmışlara amnistiya yaxud bağışlanma vәrilir.
Yeddinci maddә
Bütün yuxarıda deyilәnlәrә әlavә olaraq, Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoru vә Ә’lahәzrәt İran Şahı buyururlar ki, lazım olduqda Ә’lahәzrәtlәrin İqamәtgahlarına göndәrilәn, Onların Yüksek Saraylarının qarşılıqlı Nazirlәri ve Elçilәri rütbәlәrinә vә onlara tapşırılmış işlәrin dәyәrinә uyğun qәbul edilsinlәr; şәhәrlәrdә ticarәtә himayәçilik üçün qoyulmuş Müvәkkillerin vә ya Konsulların on nәfәrdәn artıq mәiyyәti olmasın, onlar vәkil edilmiş Mә’murlar kimi vәzifәlәrinә layiq hörmәt ve şәrafәtә malik olmalıdırlar, bir dә Әmrnamә üzrә onları bundan sonra nәinki incitmәk olmaz, hәtta inciklik olarsa, tәqdim edildikdәn sonra, hәr iki tәrәfin tebәәlәrini әdaletlә mühakimә etmәk, incidilmişlәri mürvәtlә razı salmaq gәrәkdir.
Sekkizinci maddә
Ә’lahәzrәtlәrin, öz hökumәtlәrindәn, yaxud hökumәtlәri tәrәfindәn tә’yin edilmiş sәrhәd rәislәrindәn alınmış, onların hәqiqәtәn tacirlәr, Rusiya vә ya İran tәbәәlәri olduğunu tәsdiq edәn yazılı sәnәdlәrә malik tәbәәlәri olduğunu tәsdiq edәn yazılı sәnәdlәrә malik tәbәәlәri arasındakı ticarәt әlaqәlәrinә gәldikdә, saziş bağlayan hәr iki yüksәk dövlәtә quru yolla vә dәnizlә sәrbәst gәlmәyә, orada nә qәdәr istәyirsә yaşamağa, tacirlәr göndәrmәyә, hәmçinin heç cür gecikdirilmәdәn oradan çıxıb getmәyә, Rusiya İmperatorluğuna mәnsub olan yәrlәrdәn İran dövlәtinә gәtirilәn vә qarşılıqlı olaraq, İrandan ora aparılan malların satılmasına vә başqa mallarla dәyişdirilmәsinә icazә verilәcәk, hәr iki Yüksek Dövlәtin tacirlәri arasında baş vәrә bilәcәk mübahisәlәrә, onların vәzifәlәri ve sair ilә bağlı şikayәtlәrinә adi qayda üzrә baxılması Konsula, yaxud Müvekkilә, onlar olmadıqda isә yәrli rәise tapşırılır. Onlar xahişlәrә tam әdalәtlә baxmalı, özleri haqq tә’minatı vermәli, yaxud bunu başqa lazımi şәxslәrin vasitәsilә tәlәb etmәli vә onların incidilmәsinә vә sıxışdırılmasına qәtiyyәn yol vermәmәlidirlәr.

Rusiya tәbәәliyindәn olan İrana gәlmiş tacirlәr, istәsәlәr, oradan öz malları ilә birlikdә İrana dostluq edәn başqa dövlәtlәrә dә sәrbәst gәdәcәqlәr; bundan ötrü İran hökümәti bu tacirlәrin sәrbәst kәçmәsi üçün onları pasportlarla tә’min edәcәkdir; buna ticarәt işlәri ilә bağlı Rusiyadan, Rusiya ilә dostluq edәn başqa dövlәtlәrә getmәk istәyәn İran tacirlәri üçün dә qarşılıqlı surәtdә riayәt edilәcәkdir.

Rusiya tәbәәlәrindәn İran’a gәlmiş kimlәrinsә ölümü baş verәrsә, onların müxәllәfatları, hәmçinin başqa daşınan әmlakı ve mülklәri, dost Dövlәtin tәbәәlәrinә mәxsus olduğu üçün saxlanılmadan vә gizlicә mәnimsәnilmәdәn, Rusiya İmperiyasından ve bütün mәdәni dövlәtlәrdә icra edildiyi kimi, kimin hansı dövlәtә mensubiyyәtindәn asılı olmayaraq, qanuni әsasda, qәbzlә ilk növbәdә onların yoldaşlarına, yaxud qohumlarına vәrilmәli, hәmin qohumlara öz arzuları ilә vә öz xeyirlәri üçün bu әmlakları istәdiklәri adamlara satmağa icazә vәrilmәlidir.
Doqquzuncu maddә
Rus tacirlәrindәn İran şәhәrlәrinә vә ya limalarına gәtirdiklәri mallar üçün yüzә bәş faizdәn çox gömrük alınmasın vә hәmin tacirlәr bu mallar ilә hara gedirlәrsә getsinlәr, onlardan ikinci dәfa gömrük tәlәb olunmasın, oradan apardıqları mallarına görә dә eyni gömrük alınsın, bundan başqa heç bir bahanә vә uydurma ilә heç bir rüsum, vәrgi, gömrük talәb edilmәsin. İran tәbәәlerindәn Rusiya şәhәrlәrinә vә limalarına gәtirdikleri ve buradan ixrac etdiklәri mallara görә vә qarşılıqlı surәtdә әyni gömrüklәr, әyni esasda bir dәfa alınsın.

Onuncu maddә

Malları müqavilә bağlanmış hәr iki dövlәtin sahillәrinә vә ya limanlarına, yaxud da quru yolla sәrhәd şәhәrlәrinә gәtirdikdәn sonra, qarşılıqlı surәtdә, tacirlәrә nәzarәt altında olduqları gömrük hakimlәrindәn vә ya iltizamçılardan icazә almadan öz mallarını satmaq, başqa malları satın, yaxud dәyişmә yolu ilә almaq azadlığı verilir ki, ticarәt manәәsiz dövriyyәdә olsun, hәmçinin satıcıdan vә ya alıcıdan dövlәt xәzinәsi üçün müntәzәm olaraq vә könüllülük şәrtilә qanuni rüsumlar yığılsın.
On birinci maddә
Bu müqavilә imzalandıqdan sonra hәr iki Yüksәk Dövlәtin müvәkkillәri qarşılıqlı surәtdә vә tә’hirә salınmadan bütün yәrlәrә onun haqqında lazımi xәbәr vә hәr yәrdә hәrbi әmәliyyatların dәrhal dayandırılması barәsinde әmrler göndәrsinlәr.

İki bәrabәrhüquqlu nüsxәdә (Fars dilinә tәrcümәsi ilә birlikdә) yazılmış vә saziş bağlayan Yüksәk tәrәflәrin yuxarıda göstәrilmiş Müvәkkilleri tәrәfindәn imzalanaraq, onların möhürleri ile tәsdiq edilmiş vә qarşılığı surәtdә dәyişdirilmiş bu әbәdi sülh Müqavilәsi Ә’lahәzrәt İran Şahı tәrәfindәn bәrqәrar edilәcәk vә Ә’lahәzrәtlәrin öz әllәri ilә imzalanmış tәntәnәli ratifikasiyalarla tәsdiq olunacaqdır.

Bu Müqavilәnin hәmin tәsdiq olunmuş nüsxәlәri bu Yüksәk Saraylardan, qarşılıqlı surәtdә göndәrilmәklә, onların yuxarıda adları çәkilmiş Müvәkkillәrinә üç ay müddәtindәn sonra çatdırılacaq.

Müqavilәnin min sәkkiz yüz on üçüncü il oktyabr ayının on ikinci günü, İran sayması ile min yüz iyirmi sәkkizinci il Şәvval ayının iyirmi doqquzuncu günü Qarabağ mülkündә Zәyvә çayı yaxınlığındakı Gülüstan kәndinde Rus ordugahında bağlanmışdır.

İmzalamışlar:

Müvәkkil ve Gürcüstanda Baş Komandan

Nikolay Rtişçev

(M.Y)
Alişöhrәtli İran Dövlәtindәn Müvәkkil Mirzә Әbdül Hәsәn Xan

(M.Y.)

(Azәrbaycan Tarixi, s.603-607; Araz, Oktyabr-Dekabr 1996, s.81-83)