Dış lastik bak lastik

Dipsacales, ikiçenekliler sınıfından, dört familyayı, 40 cinsi ve yaklaşık 1.100 türü içeren takım. Bu bitkiler, çoğu Kuzey Yan- küre'de olmak üzere dünyanın hemen her yerine dağılmıştır. Süs bitkisi olarak yetiştirilen hanımeli, kartopu ve uyuzotu gibi süs türleri nedeniyle çok iyi tanınan takımın dört familyası şunlardır: Hanımeligiller (Caprifoliaceae), kediotugiller (Valeriana- ceae), tarakotugiller (Dipsacaceae) ve Ano- xaceae.

Caprifoliaceae familyası, çoğu az sayıda tür içeren 18 cinse ayrılmıştır; yalnız Viburnum cinsinin, nemli ormanlardan bataklıklara ya da kurak tepelere kadar çok değişik ortamlarda yetişen 200 türü vardır. Gilaburu (V. opulus), kartopu (V. o. rose- um) ve V. dentatum, bu cinsin en tanınmış tür ve çeşitleridir. Familyanın öbür önemli cinsleri hanımeli (Lonicera), mürver (Sam- bucus) ve Weigelia'dır.

Valerianaceae familyası, en çok Kuzey Yarıküre'de yayılmış 10 cinsi ve 400 türü içerir. Bu familya üyelerinin tanıtıcı özelliği, yaprak ve gövdelerinin kurutulduğunda çok ağır bir koku yaymasıdır. Anayurdu Avrupa ve Asya'nın batısı olan kediotu (Valeriana officinalis), çekici çiçekleri nedeniyle değerli bir bahçe bitkisidir; kurutulmuş köksapları da yatıştırıcı olarak kullanılır. Himalaya kökenli çokyıllık bir bitki olan hintsümbülünün (Nardostachys jatamansi) odunsu köksaplarmda uçucu yağ bulunur. Dipsacaceae familyası 8-12 cinsi ve 300 türü içerir. Tarakotu (Dipsacus sativus), sert ve uzun bürgülü çiçeklerin oluşturduğu çiçek başçıklarıyla tanınır. Olgunlaşmış başçıklar Romalılar zamanında yünlü kumaşları tüylendirmek için kullanılırdı. Bu familyanın bir başka önemli cinsi, 21 süs bitkisi türünü içeren uyuzotudur (Scabiosa). Bazı uzmanların başka bir familya içinde sınıflandırdıkları Morina longifolia'mn devedikeni- ne benzeyen yaprakları ve beyazdan kırmızıya dönen boru biçiminde çiçeklerin oluşturduğu 90 cm uzunluğunda başakları vardır. Avrupa'nın güneydoğusundaki dağlarda yetişen Pterocephalus parnassi eflatun renkli çiçekleri olan alçak boylu ve çokyıllık bir bitkidir. Biryıllık bir bitki olan pelemir ya da acımık (Cephalaria syriaca), mavimsi renkli çiçekler verir; protein içeren tohumlan bazı yörelerde ekmek ununa kanştınlır. Çokyıllık ve mavi çiçekli bir tür olan Succisa pratensis Avrupa'nın çayır ve tarlalannda kendiliğinden yetişir. Öval ya da ince şerit biçiminde olan yapraklarının kenarları tam ya da hafif lopİudur. Dördüncü familya olan Adoxaceae, misk]- otu (Adoxa moschatellina) adıyla bilinen, Kuzey Kutup kuşağına yayılmış tek bir türü içerir. Miskotu, yapraklan alçak boylu bir gövdenin dibinden çıkan çokyıllık bir bitkidir. Adından da anlaşıldığı gibi çok güzel kokan bu bitki bazen kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bu takımın bazı bitkileri köksaplan aracılığıyla eşeysiz olarak, bazıları da tohumla çoğalır. Çiçeklerde dört beş tane çanakyap- rak, taçyaprak ve erkekorgan bulunur. Bazı çiçeklerin çanakyaprakları birleşerek huni biçiminde bir çanak oluşturur; taçyapraklar ise çoğu kez taç biçimindedir. Erkekorgan- lar taçyapraklann dibine bağlıdır. İki ya da daha çok sayıda meyveyaprağından oluşan dişiorganın şişkin bir yumurtalığı, ince bir boyuncuğu ve çiçektozlarını tutan tepeciği vardır. Tepeciklerin sayısı kadar gözden oluşan yumurtalıkların her bir gözünde bir tohumtaslağı bulunur. Dipsacales takımının ayırt edici özelliği, çiçeğin bütün parçalan- nın yumurtalığın üstünden çıkmasıdır (alt durumlu yumurtalık). Dipsacales takımında tozlaşma genellikle böcekler aracılığıyla olur; yalnız bazı türlerde, örneğin ABD'nin batısında yetişen hanımeli türlerinde tozlaşmayı kolibri kuşları sağlar. Tozlaşma ve döllenmeden sonra tohumtaslağı tohuma, yumurtalık da meyveye dönüşür. Takım içinde, üzümsü ve eriksi meyveler ile açılan (kapsül) ve açılmayan (aken) kuru meyve biçimlerine rastlanır. Etli meyvelerin ve tohumlarının çevreye dağılmasını kuşlar sağlar. Dipsacaceae familyasındaki bazı türlerin dikenli meyveleri ise hayvanların üstüne yapışarak geniş bir alana yayılır. Karşılıklı dizilmiş yapraklar, simoz çiçek- durumu (ilk açan çiçekler en tepede bulunur), birleşik taçyapraklar, birbirinden ayn başçıklar (anter) ve alt durumlu yumurtalık Dipsacales takımındaki familyalardan çoğunun ortak özelliğidir. Cinslerin çoğunda taçyapraklar benzer biçimdeyse de, takımın bazı üyeleri, bir yansı öbür yarısının ayna görüntüsü olan (iki yanlı bakışım) iki dudaklı çiçekler verir.

Dipsacus bak. tarakotu dipsiz kayaç bak. batolit