Dünyanin yaşamakta olduğu döNÜŞÜm sirasinda tüRKİYE’de kendi ÖZGÜLLÜĞÜ İÇİnde bir döNÜŞÜm yaşarken, mekan organizasyonunu nasil yeniden yapilandiriliyor

Konut Alanları Nasıl Yeniden Yapılanıyor?

Dönüşümler yalnız iş alanlarında değil, konut alanlarında da ortaya çıkmaktadır. Ayrıntılara girmeden konut alanında yaşanan dönüşümlerin genel bir tablosunu ele alalım. Çok değişik konut sunum biçimleri birarada çalışmakta İstanbuldaki konut sunumlarını çeşitlendirmektedir.

Bu bakımdan araştırmacıların en çok dikkatini çeken gelişmeler “kapalı korunaklı siteler olmuştur”. Bu sitelerin büyüklükleri 10-15’den 3000 konutluk girişimlere kadar değişmektedir. Toplumun üst ve üst orta sınıflarına yönelmiştir. Pahalı lüks sitelerdir, pazarlanmasında Amerikan yaşam imajlarına atıf yapılmaktadır. Bu sitelerde otopark olanakları, kondisyon salonları, tenis vb. spor alanları, güzel manzara sunulmaktadır. Kentin çeperinde bu sitelerden biri yer seçti mi yeni başka korunaklı siteleri de yanına çekmekte, bir kümelenme yaratmaktadır. Bu odağın etrafına başka faaliyetler de çekilmektedir. Bu siteler kentteki güvenlik sorunu abatmakta, giriş ve çıkış kontroluyla kendilerini toplumdan koparmaktadırlar. Bu sitelerde yaşayanlar kendilerini yalnız kendi sitelerinin içine kapamamaktadırlar. Kentin içinde ilişki kurdukları alanı da daraltmaktadırlar. Ancak kentin seçkin tüketim alanlarına gitmektedirler. Birlikte kapandıkları site içindekilerle de ilişkileri çok sınırlı kalmaktadır. Bir komünite oluşturduklarını söylemek zordur. Bu alanlarda çok pahalı konutları alırlarken seçimlerini bu komünitedeki kişilerle ilişki kurma fırsatını kullanmaktan çok, gösterişçi tüketim eğilimleri belirlemektedir.
1999 depremi sonrasında kentin kuzeyinde Boğaziçi sırtlarında gelişmeler hızlanmıştır. Bu dönemde konut ve yapı üretiminin hacmi ve girişimci sermayenin tipi değişmeye başlamıştır. Bunda büyük sermaye gruplarının konut ve kent topraklarına sermaye amaçlı yönelmeleri ile mevcut yapı şirketlerinin sermaye birikimlerini artırmalarının payı büyüktür. Bu dönemde orta ve üst sınıfların konut alanları tercihleri değişmiş ve bunun sonucu “mekansal ayrışma derinleşmiştir.” Güvenlikli kapalı sitelerde yaşamaya başlamışlardır. Bu süreçte Avrupa yakasında Göktürk-Kemerburgaz, Zekeriyeköy-Demirciköy, Bahçeşehir, Büyükçekmece, Anadolu yakasında ise Beykoz, Çekmeköy-Dudullu ve Ömerlide korumalı yerleşmeler oluşmuştur. Ormanlar içinde kara delikler açılmıştır. Bu saldırıda sermaye gruplarının üniversiteleri, ya da özel vakıf üniversiteleri de pay almıştır.³⁴
Yine saptamalar göstermektedir ki bu alanlardaki konutların satımı kolay olmakta ama çok sayıda boş bina bulunmaktadır³⁵. Bu saptamaya dayanarak bu sitelerdeki konutların finansal araç (instrument) haline geldiği yorumlaması yapılabilir.
Kapalı sitelerin bir bölümü ise farklı nitelikte oluşmaktadır. Dini cemaatler ya da kendilerini toplumdan kopararak gettolaşmak isteyenler de bu tür siteler oluşturmaktadır. Buradaki ilişkiler tabii ki çok farklıdır. Bir tarikat ya da cemaat disiplini sürmektedir.
Bu üst ve üst orta sınıflara konut arzeden, aynı zamanda bir finansal instrument niteliğini taşıyan bir başka konut arzı rezidansların inşasıyla olmaktadır. Güçlü özel sektör emlak sermayesi, kentin erişebilirliği yüksek bölgelerinde gökdelenler halinde ya da AVM’lerle bütünleşmiş biçimde konut dışında sunduğu konutu tamamlayıcı hizmetleri bulunan konut sunumları yapmaktadır.
Bir başka konut sunum biçimi de ölçeği büyümüş yapsatçı türü konut arzıdır.

1950-1970 arasında inşaa edilmiş apartman bloklar yıkılarak yeni orta sınıfın ihtiyaçlarına cevap veren apartman bloklar inşaa edilmektedir. Örneğin Huzur Apt, Oya Apt ya da Güven Palas yerlerini Park Residances, Elsyum Residence gibi Apartman kompleksleri yer alıyor. Süreç 1990 larda başlıyor, 2000’lerde Avrupa yakasında Taksim –Mecidiyeköy ekseniyle Sirkeci Halkalı tren hattı boyunca, Yeşilköy, Yeşilyurt’u da içerecek biçimde, Anadolu yakasında ise Kadıköy Bostancı ekseni ve Kadıköy-Acıbadem-Koşuyolu-Üsküdar eksenlerinde yayılıyor. Eski Laz müteahhidin yerini alan daha büyük şirketler 15 katlı ya da daha yüksek ve malzeme kalitesi gelişmiş konut sunumuna girişmektedirler.³⁶

Bir yanda üst sınıf şehir dışında müstakil villalarda kendilerine benzeyen ama tanımadıkları ailelerle buluşurken, diğer yandan orta sınıflar türdeş bloklara taşınmaktadır.³⁷ Kentin merkezindeki yüksek arsa fiyatlarını ödememek için güçlü dönüşüm aktörlerince kentin çeperine sıçrayarak inşaa edilen kent parçalarıyla varolan kentsel doku arasındaki boşluklar ise uzun süre boş kalamamakta, orta boy girişimciler eski yapsatçı yaklaşımıyla bu boşlukları yapılandırarak konut arz etmektedirler.
Kent plancılarının gündeminde üst ve orta sınıfların konut sunumlarını incelemek varken gecekondular, ve düşük gelirli gruplar artık büyük ölçüde yer almamaktadır. Dünyada yaşanan dönüşümde esnek üretime geçince mavi yakalılar azaldı beyaz yakalılar çoğaldı demek, yaşamını emeğiyle kazanan düşük gelirli emekçiler yok oldu demek değildir. Fordist üretim yerine esnek üretim gelmektedir. Ama kentte hizmetler alanı gelişmekte, bu alanda düşük ücretle çalışan, güvencesiz çok sayıda emekçi bulunmaktadır. Enformel kesimde de çalışan çok kişi bulunmaktadır. İstanbul hala göç almaktadır. Bu göçün belli bir kısmı artık yurt dışından gelmektedir. Onlar nerede yaşıyor? Bu soruyu sormuyoruz, onların konut sorunlarının muhasebesini yapmıyoruz. Onlar gecekondularda ya da kentin geçiş bölgelerindeki eski konut stokunda yaşamaktadırlar. Gazetelere sık sık Tarlabaşı’nda ya da benzeri yerlerde bir evde 5-10 kişinin yaşadığı bekar odalarından söz edilmektedir. Bu alanlarda yaşayanların plancıların yönetiminin gündemine girmemesinin en önemli nedeni dönüşüm projeleri kavramının ortaya atılmasıdır. Bu kavramı ortaya atanlar, kamu oyuna dönerek, onları merak etmeyin dönüşüm yaşanacak bir sorun kalmayacak diyorlar. Oysa dönüşüm projelerinin uygulamada çözdüklerinden çok sorun yarattığını gördük. Gecekodularda yaşayanlar bunun bir şey çözmediğini öğrenmiş bulunuyor. Bu iyimser beklentiyi onlara satmak olanağı kalmadı. Ama kentin diğer kesiminde yaşayanlara hala satılabiliyor.
Kent mega projelerle toplu olarak soylulaştırılarak kent yoksulları şehirde tutunamaz hale gelmiş kent mekanı orta ve üst-orta gelir gruplarına tahsis edilmiştir. Kentin yeni varsılları ve yoksulları arasında mesafe artmıştır.³⁸

Gecekondunun yerine geçen varoş artık sadece coğrafi olarak değil, kültürel, ekonomik ve siyasi olarak da şehrin marjinlerine ve hatta dışına işaret eden bir kavram. Yumuşak ve bütünleştirmeci bir kentleşmeden gergin ve dışlayıcı kentleşmeye geçilmiştir.³⁹ Yeni alanlara yayılan kentsel bölge içinde eski gecekondu alanları erişebilirliği yüksek alanlar halinde kalmışlardır. Kentin aşırı güçlendirilmiş aktörleri de bunlara büyük arsa arzı sağlayacak, dönüştürülmesi gereken bir olanak olarak bakmaktadırlar. Bu da bu alanlarda hukuk devleti kurallarına uymadan dönüşüm projeleri uygulamalarına girilmesine neden olmuştur. Siyasetin gecekonduya artık başka bir gözle bakması ve bunu uygulamaya yansıtması gecekonduları varoşlara doğru evriltmiştir.

Gecekondu alanlarının evrilmesi konusunda Ankara’da Murat Karayalçın döneminde uygulanan ilk dönüşüm projesi olan Dikmen Projesinde katılımcı süreçler kullanıldığı ve dönüşüm gecekonduluların rızasıyla gerçekleştirildiği için bir sorun yaşanmamıştır. Ama İstanbul’da TOKİ’nin tek başına ya da ilgili belediyelerle yaptığı uygulamalar da gecekondulular ile ya çatışmalar yaşanmış ya da gecekondulullar kendi mahalleri dışında yerleştirildikleri uzaklardaki TOKİ apartmanlarını terk ederek kente kiracı olarak ve çoğu kez işini kaybetmiş olarak geri dönmüşlerdir. Bunlardan kamu alanına intikal edenleri arasında Maltepe-Başıbüyük’teki, Sarıyer-Derbent Mahallesindeki, Gebze Aydınlı’daki, Beyoğlu-Tarlabaşı’ndaki, Küçükçekmece Bezirganbaşı’ndaki, Güngören Tozkoparan’daki ve Sulukuleden Taşoluk Toplu Konutlarına taşınanları sayabiliriz.⁴⁰
İstanbul’da Dönüşümler yalnız iş alanlarında konut alanlarında da ortaya çıkmaktadır. Bu bölüme kadar yaptığımız çözümlemlerde değişik vesilelerle İstanbul’un konut alanlarında yaşadığı dönüşüm üzerinde durmuştuk. Ayrıntılara girmeden konut alanında yaşanan dönüşümlerin genel bir tablosunu ele alalım. Çok değişik konut sunum biçimleri birarada çalışmakta İstanbuldaki konut sunumlarını çeşitlendirmektedir.