e Place and Role of Daqīq al-kalām in the Classical Period of Kalām

3.4. Ulûhiyyet Bahisleri
Bağdâdî, Kādî Abdülcebbâr ve Cüveynî örnekleri üzerinden de görüleceği 
üzere,
100
kelâm bilgi teorisinde insanın Allah’ın varlığına dair bilgisi açlık 
97 Arazlara örnek olarak sıcaklık-soğukluk, yaşlık-kuruluk, renkler, ağırlık-hafiflik, kevn/
oluş arazları (birleşme-ayrılma, hareket-sükûn), sertlik-yumuşaklık, kokular, sesler; 
ayrıca hayat, bilgi, irade, şefkat vb. gibi insanî nitelikler sayılabilir. Kelâmcılar Nazzâm’ın 
sadece hareket ve sükûn arazını kabul etmesini, bunun dışındaki her şeyin cisim olduğu 
görüşünü kabul etmemişlerdir. Bk. Pezdevî, Usûlü’d-dîn, s. 12. 
98 Pezdevî, Usûlü’d-dîn, s. 12.
99 Bu konuda bk. Bulğen, Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji, s. 311.
100 Cüveynî, eş-Şâmil, s. 35; Kādî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-hamse, s. 39; Abdülkāhir el-
Bağdâdî, Usûlü’d-dîn, s. 13.

---

Bulğen: Klasik Dönem Kelâmında Dakıku’l-Kelâmın Yeri ve Rolü
67
ve tokluk gibi zarûrî ya da parçanın bütünden küçük olması gibi bedîhî/
zorunlu bilgi olmayıp insan bu bilgiyi aklî tefekkür yollarını kullanarak nazar 
ve istidlâl vasıtasıyla kesbetmek zorundadır. Ancak bir kelâmcı, metodolojisi 
gereği, sadece vahiyden yola çıkarak Allah’ın var olduğu iddiasını gerekçelen-
diremez. Zira bu, Kur’an’ı yine Kur’an ile temellendirmek olur ki bu durum 
kısır döngüye düşmek demektir.
101
Kelâm bilgi teorisine göre Allah’ın varlığına, birliğine ve sıfatlarına işaret 
eden deliller, O’nun dışındaki varlıklarda yani âlemde (muhdesât) bulunmak-
tadır. İnsan ancak muhdesât üzerinden bir nazar ve istidlâl yoluyla Allah’ın 
var olduğu bilgisini kazanabilmektedir. Kelâmcıların büyük çoğunluğu bu 
şekilde nazar ve istidlâlle ortaya konulan bir delil (hudûs delili) olmaksızın 
Tanrı’nın varlığına iman etmenin insana fayda sağlamayacağını iddia etmiş-
lerdir.
İncelediğimiz klasik kaynakların hemen hepsinde öncelikle hâdis bir âlem 
tasavvuru oluşturulmakta, daha sonra da oluşturulan bu tasavvur üzerinden 
Allah’ın varlığı, O’nda olması gereken sıfatlar, olmaması gereken sıfatlar ve 
bütün bu sıfatların da tek olması şeklinde özetlenebilecek bir Tanrı tasavvuru 
ortaya konulmaktadır. Aynı şekilde o günkü İslâm toplumundaki taraarları 
olan Seneviyye, Deysâniyye, Berâhime, Mecûsiyye ve Dehriyye gibi akımlarla 
yine atomcu âlem tasavvuru kullanılarak tartışılmaktadır.