Ebû abdurrahman es-sülemi

EBÛ HAYSEME, ZÜHEYR B. HARB

Ebû Hayseme Züheyr b. Harb b. Şeddâd (Eştâl) en-Nesâî (ö. 234/849) Hadis hafızı.

160'ta (776-77) Nesâ'da doğdu. Bağ­dadî, Hareşî ve Şeybânî nisbeleriyle de anılır. Dedesinin adı Eştâl iken Arapça söyleyişle Şeddâd olarak değiştirilmiş­tir. Bu onun Türk asıllı olduğunu göster­mektedir. Ebû Hayseme'nin Nesâ'da han­gi tarihe kadar kaldığı kesin olarak bi­linmemekle beraber çocukluğunu bura­da geçirdiği anlaşılmaktadır. İlim tahsili için birçok seyahat yaptığından bahse-dilirse de bunların nerelere yapıldığı hususunda bilgi yoktur.

Bağdat'ta Hüşeym b. Beşîr'den hadis tahsil eden Ebû Hayseme, Süfyân b. Uyey-ne, İsmail b. Uleyye, Yahya b. Saîd el-Kattân, Abdurrahman b. Mehdî, Vekf, Abdürrezzâk b. Hemmâm ve Yezîd b. Hâ-rün gibi tanınmış muhaddislerden hadis rivayet etti. Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Maîn İle görüştü. Tahsilini tamamla­dıktan sonra Bağdat'a yerleşti. Başta Bu-

hârî ve Müslim olmak üzere Ebû Dâvüd, İbn Mâce, Ebü Zür'a er-Râzî, Ebû Hatim er-Râzî, Bakî b. Mahled gibi hadis ilmi­nin önde gelen imamları kendisinden ha­dis öğrendi. Rivayetleri Tirmizî'nin es-Sünen'i dışında Kütüb-i Sitte'de yer al­mıştır. Ömrünü hadis öğrenmek ve öğ­retmekle geçiren Ebû Hayseme 7 Şaban 234⁵⁷³ tarihinde Bağdat'ta ve­fat etti.

Bütün kaynakların güvenilir bir mu-haddis olduğu hususunda birleştikleri Ebü Hayseme'den Yahya b. Maîn, Ebû Dâvûd. Nesâî. İbn Kani' gibi tanınmış mu-haddisler övgü ile söz etmişlerdir. İbn Ebû Hayseme diye tanınan oğlu Ahmed ve torunu Muhammed de hadis ilmiyle meşgul olmuşlardır.

Eserleri. Kaynaklarda birçok kitap yaz­dığı, özellikle cerh ve ta'dîP alanında çalışmalar yaptığı zikredilen Ebû Hayse­me'nin sadece Kitâbü'l-'İIm adlı eseri günümüze ulaşmıştır. İlmin önemine dair 164 hadis ihtiva eden eser Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî tarafından yayım­lanmış⁵⁷⁴ ayrıca Salih Tuğ tarafından tahkik edilerek Türkçe'­ye çevrilmiştir⁵⁷⁵. Kaynaklar­da adı geçen Kitâbü'l-Müsned'm ise günümüze gelip gelmediği bilinmemek­tedir. Kâtib Çelebi⁵⁷⁶ ve Kehhâle⁵⁷⁷, Ebû Hayseme'nin Târihu ru.vâti'1-ha-dîş adlı bir eserinden söz ederlerse de bu kitabin Ebû Hayseme'nin oğlu Ah-med'e ait olduğu diğer kaynaklarda belirtilmektedir.

Bibliyografya:

İbn SaU et-Tabakât, VII, 354; Buhârî. et-7a-rîhu'l-kebîr, III, 429; a.mlf.. et-Târihu'ş-şağir, II,"362; Hatîb. Târihu Bağdâd, VIII," 482-484; Mizzî, Tehzîbul-Kemât, IX, 402-406; Zehebî, A'tâmun-nübelâ', XI, 489-492; İbn Hacer, Teh-ztbut-Tehzîb, 111, 343; Keşfü'z-zunûn, I, 295, 582; II, 1440; İbnü'1-imâd, Şezerât, II, 80; He-diyyetu I-'arifin, I, 375; Ziriklî, e/-A'/âm, III, 87; Kehhâle. Mu'cemül-mü'ellifîn, IV, 186; Sezgin, GAS, I, 107.

EBÛ HAYSEME EL-ENSARİ

Ebû Hayseme Mâlik b. Kays b. Hayseme el-Ensârî Sahâbî.

Künyesiyle meşhur olduğu İçin adını tesbit etmekte güçlük çekilmekte, çe­şitli kaynaklarda Abdullah b. Hayseme ve Sa'd b. Hayseme diye de geçmekte­dir. Medineli olup Hazrec kabilesine mensuptur. Hayatı hakkında fazla bilgi yok­tur. Bedir Gazvesi'nde bulunduğu kesin olmamakla beraber Uhud'dan itibaren bütün gazvelere katıldığı bilinmektedir.

Ebü Hayseme. Tebük Seferi ile ilgili tutumu sebebiyle tanınmıştır. Hz. Pey­gamber ashaba Tebük Gazvesine hazır­lanmalarını emrettiği zaman mevsim ol­dukça sıcaktı. Tâif seferinden yeni dö­nüldüğü için bazı sahâbîler yol yorgun­luğunu henüz atamamışlar, münafıkla­rın müslümanları bu seferden vazgeçir­me yolundaki gayretlerinden etkilenmiş­lerdi. Sefere katılmayan sahâbîierden bi­ri de Ebû Hayseme idi. İslâm ordusu yo­la çıktıktan birkaç gün sonra, çardakla­rı kurup soğuk suları ve lezzetli yemek­leri hazırlayan hanımlarının kendisini bekledikleri bir sırada Ebû Hayseme Hz. Peygamber'i düşündü. Geçmiş ve gele­cek bütün günahları bağışlandığı halde onun yakıcı güneş altında savaşa gitme­sinin, kendisinin ise rahat bir yerde otur­masının doğru olmadığını anladı. Silâh­larını kuşanarak atına bindi ve Tebük'e doğru yola çıktı. Kendisi gibi sefere ka­tılmakta gecikmiş olan Umeyr b. Vehb el-Cumahî ile birlikte Tebük'e vardı.

Resûl-i Ekrem Ebû Hayseme'nin se­fere katılmamasına üzülmüştü. Uzak­tan birilerinin geldiği kendisine haber verilince onlardan birinin Ebû Hayseme olmasını temenni etti. Gelenin o oldu­ğunu Öğrenince çok sevindi ve kendisi­ne, "Ey Ebû Hayseme! Az kaldı helak ola­caktın" dedi. On günlük bir gecikme ile Tebük Gazvesi'ne katlan Ebû Hayseme-ye Resûlullah dua etti.

Şairliği de olan Ebû Hayseme bir şiirin­de bu olayı, bir başka şiirinde Hz. Pey-gamber'in kızı Zeyneb'in Bedir Gazve-si'nden sonra Medine'ye gidişi sırasında çektiği sıkıntıları anlatmıştır. Sadece bir hadis rivayet ettiği bilinmekte olup Tev-be sûresinin 79 ve 118. âyetlerinin onun hakkında nâzü olduğu nakledilmektedir.

Ebû Hayseme'nin vefat tarihi belli de­ğildir.

Bibliyografya:

Vatadî. el-Meğâzî, II, 1075; İbn Hişâm, es-Sf-re, 1, 655-656; II, 520-521; Taberî, Târîh, Kahi­re 1323, 111, 143-144; Zemahşerî. el-Keşşâf, Ka­hire 1397, II, 217; İbnü'I-Cevzî, Zâdul-mesîr, Dımaşk 1965, III. 476; Jbnü'1-Eslr, Üsdü'l-ğâ-be, V, 46; VI, 93-94; a.mlf.. ei-Kâmii, II, 378; İbn Kesîr, el-Bidâye>, V, 7-8; İbn Hacer, el-!şâ-be, IV, 54; a.mlf., Fethul-bârt, Beyrut 1348, VIII, 94-95; Dİyârbekrî. Târihu I-hamıs, 11, 125-126; Halebî, İnsânü'l-'uyûn, Kahire 1964, İli, 105-106.

1 A’lâmü'n-nubelâ IV, 269; Târîhu'I-İslam, s. 558

2 İbn Mücâhid, s. 68

3 Buharı, "Fe-zâ'ilü'l-Kur'ân", 21

4 Meselâ bk. İbnü'l-Cezerî, I, 413

5 İbn Hacer, v, 184

6 Fuhûluş-şu'arâ II, 243-244

7 et-Tevbe 9/79

8 Bk. Dekkak, Ebû Ali

9 Yâküt, VII, 241

10 Bk. et-Mesâ'üul-'Askeriyyât, na­şirin mukaddimesi, s. 4-10

11 Beyrut 1404-1411/1984-1991

12 Kahire 1968-1983

13 Suppl, I, 176

14 Kahire 1988

15 Bk. Sezgin, IX, 103-107

16 Kahire 1389/1969, Riyad 1408/1988

17 Riyad 1981; Cezayir 1984

18 Bağdad 1981

19 Bağdad 1398/ 1978, VI1/3, s. 201-220

20 Ebû Ali el-Fârisî'nin diğer eserleri için bk. Sezgin, IX, 103-110; el-Mesâ'ilü'l-'Aske-riyyât, naşirin mukaddimesi, s. 5-10; el-Hücce li'1-kurrâ'i's-seb'a |nşr. Kahve-cî-Cüveycatî], naşirlerin mukaddimesi, I, 41-43

21 Amman 1981

22 Kahire 1982 (ikinci baskı)

23 Dımaşk 1405/1985, s. 174-211

24 Kahire 1983

25 Bu türden diğer eserleri için bk. el-Mesâ3iiû'l-'Askeriyyât, naşirin mu­kaddimesi, s. 6-10

26 Târthu Nteâbctr, s. 628

27 el-Ensâb, IX, 218

28 s. 370

29 İhya, IV, 178

30 Bk. Gassanî. Ebû ali

31 Bk. Hatimi

32 Eflâkî, I, 360, 399, 400; II, 594

33 Lahor 1915; Siyâlküt 1933

34 Meerut 1890

35 Dehli 1265; Leknev 1310, 1315; Lahor 1872; Kanpür 1871, 1872, 1880

36 Bk. Kali

37 Aralık 1030

38 MMİADm., XXVII, 75-103

39 Köprülü nr. 1308

40 Mektebetü'l-Câmii'l-a'zam, nr. 4534, 4535

41 MMİADm.,XXIX, 387-395, 544-552; XXX, 71-86, 281-287, 411-426, 572-589; XXXI, 59-76

42 Mecelletil'l-Bahşi'l-ilmî, 1, 141-152

43 Kahire 1951-1953

44 Haydarâbâd 1332/1914

45 Resâ'il fi'l-tuğa, Bağdad 1964, s. 69-99

46 nr. 1323, 196 varak

47 nr. 29

48 Mingana, nr. 1336/1, vr. la-54b

49 nr. 7446

50 Tunus 1984

51 Bk. El-Camiu's-Sahih

52 12 Ağustos 960

53 27 Mart 1088

54 16 Cemâziyelâhir 482/26 Ağustos 1089

55 Temmuz 1094

56 Şubat 1097

57 Kâdî İyâz, s. 130-131

58 İbnü'z-Zübeyr, VII, 208

59 Ebû Ali es-Sadefî tarafından yazılan Şahrhı/7-eutiârFnüshasi ile ilgili bir inceleme yazısı için bk. Abdül-hâdîet-Tâzî, XIX/l,s. 21-52

60 24 Haziran 1120

61 16 Temmuz 1120

62 Bk. Şaşî, Ebû Ali

63 Bk. Tenûhl, Ebû Ali

64 Bk. Tcnavütı

65 İbn Hallikân, III, 138

66 Enderâbî, s. 83; İbnü'l-Cezerî,I, 289

67 Ma'rifetü'l-kurrâ, vr. 25b-26a

68 İbn Mücâhid, s. 80

69 İbnü'l-Enbârî, s. 31; Yâküt, XI, 158

70 Dânî, CâmCul-beyân fi'l-kırâ'âti's-seb', s. 40

71 ibn Mücâ­hid, s. 83

72 Kitâbü's-Sebca, s. 82

73 Zehebî, A'lâmü'n-nübe-as,vı,410

74 Lebîb es-Saîd, s. 114

75 Dânî, et-Teysîr, s. 20-29

76 Bk. Câhiz, I, 321; İbn Hallikân, III, 136

77 Bk. İbn Hibbân, VI. 347

78 Bk. İbnü'l-Kıftî, IV, 133

79 Bk. Câhiz, 1, 321

80 Bk. İbn Hallikân, III, 138

81 Ayasofya, nr. 4814, 14 varak

82 Brockelmann, GAL (Ar.|, I, 165-166; SuppL, I, 70

83 Eserin yazma nüs­haları için bk. el-Fihrisü'ş-şâmil: mahtû-tâtut-tecütd, 1, 5-7

84 Mecmua, nr. 18 L, 128; bk. Ali Şevâh İshak, I, 280

85 nr. 1321-d, vr. 208a-223b

86 Bk. İbnü'n-Nedîm, s. 171;Meydânî, 1, 5; Sezgin, I, 17

87 el-Fihrist, s. 141, 154, 157, 171, 215, 405

88 Vefeyât, III, 477

89 Bu eserler­den bazılarının yazma nüshaları için bk. el-Fihrİsü'Ş'şâmil: mahtûtâtü'l-kırâ'ât, I, 33, 91, 114, 115, 117, 190, 236, 285, 287, 437, 447; 11, 472, 494, 519, 526, 537, 623, 630,644,648,656,689

90 Bk. Dani

91 Sülemî, s. 277; Şa'rânî,I, 101

92 Sü­lemî, s. 178

93 el-Enbiyâ 21/83

94 et-Taarruf, s. 144

95 Müsned, IV, 321; Nesâî, "Şıyâm", 8

96 Tabakât, s. 278

97 Sülemî, s. 177

98 Sülemî, s. 277, 278

99 Herevî, s. 392

100 Sülemî, s. 279

101 Câmî, s. 157

102 Nisan 912

103 I, Kahire 1394/ 1974

104 II Kahire 1395/1975

105 III,Kahire 1395/1975

106 Kahire 1403/ 1983

107 Bk. Zeccaci. Ebû Amr

108 Ocak 931

109 Umumi, nr. 4553

110 Ko­ğuşlar, nr. 1096/21, vr. 212b-214a

111 Mecmua, nr. 110, vr. 35d-52b

112 Mecmua, nr. 94, vr. 96a-1053

113 Şubat 740

114 5 Mart 828

115 Kettânî, s. 86

116 Keşfü'z-zunûn, I, 556

117 Haydarâbâd 1362/1943

118 Bk. Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 508, 509

119 Kays ÂI-iKays, 11/2, s. 374

120 Tem­muz 792

121 Bk. Er-Ravzatü'i-Behiyye

122 Tirmizî, "Menâkıb", 16

123 Câhiz, s. 3-13

124 Buhârî, "Fezâ'ilü aş-hâbi'n-nebî", 5

125 Muhibbüddin et-Taberî, 1,83-88; Koksal, III, 111-114

126 Câmi'ul-beyân, XXX, 142

127 Müs­lim, "Fezâıilü'ş-şahâbe", 1

128 et-Tevbe 9/40

129 İbn Sa'd, 1, 238; 111, 174, 175

130 Aralık 628

131 İbn Sa'd, II, 117-118

132 İbn Sa'd, V, 451

133 Hz. Ebû Bekir'in kaç vakit namaz kıldırdı­ğı hakkındaki rivayetler için bk. Kettânî, I, 146-147

134 Bk. ridde

135 26 Ha­ziran 632

136 Ağustos-Eylül 632

137 18 Safer 13/23 Nisan 634

138 28 Cemâziyelevvel 13/30 Temmuz 634

139 23 Ağustos 634

140 Ağustos 634

141 er-Rûm 30/1 -4

142 Kettânî, I, 95-98

143 a.g.e., I, 119-120

144 Buharı, "Eymân ve'n-nüzûr", 9, "Tacbîr", 28, 29, 30, 47

145 Kettânî, 1, 126-128

146 Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, 1, 2

147 a.g.e., I, 5

148 Hemmâm İbn Munebbih'in Sahifesi, s. 38-39

149 Mutta­ki el-Hindî, X, 285-286, hadis nr. 29.460

150 nşr. Şuayb el-Arnaût, Beyrut 1390/1970, trc. Ahmed Davudoğ-lu, İstanbul 1981

151 Kettânî, III, 176-177

152 i'lâmü't-muuak-kı'în, IV, 119-120

153 Dımaşk 1403/ 1983

154 Kettâ­nî, I, 256

155 Nüveyrî, XIX, 14

156 Tenkitler için bk. İbnü'l-Mutahhar el-HillI, s. 132 vd., bu tenkitlere verilen cevaplar için bk. İbn Teymiyye, VIII, 226 vd

157 Buhârî, "Humus", 1, "Fezâ'ilü ashâbi'n-nebî", 12, "Meğâzî", 14, 38, "Nafakât", 3, "Ferâ'iz", 3, "Ictişâm", 5; Müslim, "Cihâd", 49-52, 54, 56

158 Süleymaniye Ktp., Bağ­datlı Vehbi Efendi, nr. 657; Ayasofya, nr. 2854

159 Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1351; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3469

160 İÜ Ktp, AY, nr. 411

161 Kettâ-nî, I, 284

162 Nafiz Paşa. nr. 443, vr. 32-52

163 İstanbul 1326

164 Ka­hire 1323

165 Kahire 1307

166 nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut 1980

167 Dârû11 -kütübi'l-Mısriyye, Tarih, nr. 424

168 Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 539/3

169 nşr. Muhyiddin Mettü , Dı-maşk 1988

170 nşr. Âmir Ahmed Haydar, Beyrut 1990

171 Beyrut 1934

172 Bağdat 1979

173 Hz. Ebû Bekir: Şahsiyeti ue Dehâsı adıyla Ali Özek tarafından tercüme edilmiştir, İstanbul 1968

174 Tunus 1982

175 Cidde 1403/1983

176 Beyrut 1403/1983

177 Kahire 1984

178 Kahi­re 1989

179 Kahi­re 1406/ 1986

180 Cidde 140/I986

181 Deihi 1987

182 Mansûre (Kahire) 1987

183 Beyrut 1987

184 Zerkâ |Ürdün| 1988

185 Kahire 1989

186 Kahire 1990

187 Kahire 1990

188 İÜ Ktp., AY, nr. 2615

189 TSMK, Revan Köşkü, nr. 1600

190 Câmiatü Ümmi'l-kurâ, Mekke 1403

191 Dârü'İ-kütübi'l-Mısriyye, Teymûriy-ye, Mecmua, nr. 307/5

192 nşr. Mustafa Âşûr, Riyad 1409/ 1989

193 Nuruosmaniye Ktp., nr. 428, 575, Bağdat, Evkaf, Hadis, nr. 2952

194 Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 539/5

195 Bk. Ayderûs; Ayderûstyye

196 Bk. İbnü'l-Cündi

197 Zehebî, Ma'rifetul-kurrân, I, 92

198 a.g.e, I, 137-138

199 Zeheb,Atâma'n-nübelâ 505

200 Meselâ bk. İbnü'l-Bâziş, 1, 55-148

201 İbnü'l-Cezerî, I, 254

202 İbn Mücâhid, s. 71

203 Ebû Bekir'le Hafs arasın­daki farklı okuyuşları bir arada toplayan müstakil eserlere örnek olarak bk. Ebû Be­kir Abdullah b. Mansûr el-Bâkıllânî, Rbâ-ie fi zikri'I-ihtilâf beyne şâhibey cAşım Ebî Bekr ue Hafs, Süleymaniye Ktp., Hamidi-ye, nr. 1457, vr. 19b-42a; TSMK, III. Ahmed, nr. 1177, vr. 225a-261b

204 Zehebî, A'lâmü'n-nübelâ. VI1İ, 497

205 İbn Hibbân, VII, 669

206 Bk. Zehebî, Aclâmü'n-nübelâ, VIII, 498-500

207 A'lâmun-nübelâ', VIII, 503; a.mlf., Ma'rifetü'l-kurrâ, vr. 41a; ayrıca bk. Buhârî, "Fezâ'üü'l-Kur'ân", 34; Ebû Dâvûd, "Şalât", 323; Tirmizî, "Kırâ'at", 13

208 İbnü'n-Nedîm, s. 39

209 Mart 809

210 Bk.İbnü'1-Münztr El-Baytar

211 Cemâziyelâhir 1102/Mart 1691

212 Vi­yana, Nationalbibliothek, Mxt. 389

213 London British Lib-rary, Or. nr. 1030

214 Londesbibliothek, nr. 370

215 Nationalbibliothek, H.O. 231

216 Müellif müsveddelerinin beş cildi Kahire'de Hidîviyye Ktp., nr. 8890'-da ve saraya takdim için hazırlanmış olan iki cilt eksiğiyle mevcut dokuz ciltlik takı­mı TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 325-333'te-dir. Muhtelif nüshaları arasında dört cilt­lik takımı da bulunmaktadır

217 Bir nüshası TSMK, Revan Köşkü, nr. 1634'tedir

218 Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr 176

219 Bk. Dükki

220 Bk. İbn Ebû Asım

221 Bk. İbn Ebû Şeybe. Ebû Bekir

222 Bk. İbnü'l-Enbari

223 Bk. Esam, Ebû Bekir

224 Bk. Haddad, Ebû Beldr

225 Bk. Hallal, Ebû Bekir

226 Bk. Harizmi, Ebû Beldr

227 Vekî1, 1, 143

228 Bk. Abdullah B. Ebû Bekir B. Muhammed

229 et-Tabakât, I, 497-498, 500

230 Bk. İbnü'l-Arabi, Ebû Beldr

231 Bk. Cessas

232 Bk. Razi, Ebû Bekir

233 Bk. Sûli, Ebû Bekir

234 Aralık 965

235 Mecmua, nr. 49/1, vr. 1431

236 Suppl., 135, Or. 3059; di­ğer nüshaları için bk. Sezgin, I, 191

237 Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 85/2

238 Mecmua, nr. 34/3