Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Qırmızı turp – Редис – Raphanus sativus L. Xaççiçəklilər (Cruciferae) fəsiləsindəndir. Başqa kökü­mey­vəlilərə nisbətən çox qısa müddətdə (18-25 günə) yetişir. Təzə halda istifadə edilir. Tərkibində 4,1% karbohidrat, o cümlədən 3,5% şəkər, 1,2% azotlu maddə, 0,7% mineral maddə, 25 mq% C, həmçinin, B₁, B₂, PP vitaminləri vardır. Rəngi ağ, çəhrayı, qırmızı və bənövşəyi, forması oval, dairəvi və uzunsov olur. Yayılmış sortlarından ağ uclu çəhrayı-qırmızı, ağ uclu çəhrayı, Moskva istixana sortu, Koreya, Rubin və Saksa sortunu qeyd etmək olar.

Qovun (Yemiş) – Дыня – Cucumis melo L. Qabaqkimilər (Cucurbitaceae) fəsiləsindəndir. Vətəni Kiçik və Orta Asiyadır və buradan digər ölkələrə yayılmışdır. XII-XIII əsrlərdə Kiçik Asiyadakı yunan köçkünləri qovunu Orta Asiyadan Rusiyaya gətirmişlər. Artıq XVI əsrdə qovunu Moskva ətrafında və digər bölgələrdə əkib-becərməyə baş­la­mışlar. Hazırda qovunun Orta Asiya sortları çox qiymətli hesab olunur və yerli əhalinin qidasında böyük rol oynayır.

İngilislər qovunu səhər yeməyində qəbul edirlər. ABŞ-da nahar yeməyi bir dilim qovunla başlayır. Yaxın Şərqdə təzə və sirkəyə qoyulmuş qovun ət və balıq yanında verilir. Lakin Azərbaycanda qovun desert kimi süfrəyə verilir. Lakin qovunu əsas qida ilə birlikdə yemək məsləhət görülmür.

Orta Asiyada bəzi qovun sortlarını nazik dilimlər şək­lində günəş altında 10 gün ərzində qurudurlar. Son zamanlar bərk ətlikli qovunlardan mürəbbə də bişirilir.

Qarpıza nisbətən daha çox istisevən bitkidir və qurulu­şuna görə qarpızdan fərqlənir. Bunun toxumları içərisi boş olan toxum kamerasında yerləşir. Əsasən Orta Asiya və Zaqafqaziya respublikalarında becərilir. Tərkibində şəkərin miqdarı 5-17%-ə çatır. 20 mq% C, 1,2 mq% A, 0,5 mq% B₁, 0,3 mq% B₂, 0,6 mq% PP vitaminləri vardır. Mineral maddələrdən ən çox rast gəlinən dəmirdir ki, bunun da miqdarı 2,5 mq%-ə bərabərdir. Qarpızdan fərqli olaraq saxlanılarkən yetişə bilir.

Qovunların təsərrüfat-botaniki sortları biri-digərindən meyvəsinin ölçüsünə və kütləsinə, qabığının rənginə, bərk­liyinə, ətli hissəsinin konsistensiyası və rənginə, dad və ətrinə, yetişmə müddətinə, saxlanılmasına görə fərqlənir. Qovunun qabığı açıq yaşıl, narıncı, qəhvəyi, ətli hissəsi isə ağ, yaşıl, narıncı və çəhrayı rəngdə olur. Ətli hissəsi konsistensiyasına görə lifli, yumşaq, xırda dənəli, xırçıldayan və sıx ətli olur. Dadına görə çox şirin, şirin, az şirin, dadsız, ətrinə görə çox ətirli, orta və zəif ətirli və ətirsiz olur. Yetişmə müddətinə görə tezyetişən (80 günə), ortayetişən (80-110 günə) və gecyetişən (110 gündən çox) qruplarına bölünür.

Ölçüsünə görə iri, orta və xırda olur. Üzəri hamar, tor şəbəkəli və qabırğalı formada olur. Tezyetişən sortları 20 günə, ortayetişənlər 1-2 aya qədər, saxlanılmağa davamlı, gec­yeti­şənlər isə 3 aydan çox saxlanılır. Bunların saxlanma müddəti yetişmə dövrlərindən asılıdır. Qovunlar bir neçə qrupa ayrılır:

Tezyetişən Rusiya sortları;

Tezyetişən Orta Asiya sortları;

Yumşaq ətli Orta Asiya sortları;

Xırçıldayan ətli Orta Asiya yay sortları;

Cənub payız-qış sortları;

Sıx ətli Rusiya sortları;

Kantaluplar və ya Qərbi Avropa sortları.

Kantalupların ətli hissəsi sıx və dadı ətirli olur. Geniş yayılmış sortlarından Komsomol-142 və Limonu-sarı misal göstərilə bilər.

Komsomol ortayetişən sort olmaqla, xırda meyvəli və şarşəkillidir. Ətli hissə ağdır, zərif vanil ətri verir.

Limonu-sarı tezyetişən sortdur. Ətliyi ağ və sıx olur.

Sıx ətli Rusiya sortlarına Bronzovka, Kolxozçu, şəkərli Krım, Persidskaya, Zimovka daxildir.

Zimovka orta yetişən olmaqla kütləsi 8 kq-a qədər olur. Yaxşı saxlanılır. Tərkibində 10%-ə qədər şəkər vardır.

Kolxozçu ən çox yayılmış sortlardandır. Meyvəsi xırda, şarşəkilli, sarı-narıncı yaşılı rəngdə olub, çox ətirli və dadlı, tərkibində 12%-ə qədər şəkər olur. Orta yetişən sortdur, daşın­mağa davamlı, saxlanmağa davamsızdır.

Payız-qış sortlarına Qulyabi kara, Qulyabi sarı, yaşıl Qulyabi, narıncı Qulyabi daxildir. Yaşıl Qulyabi Cərco sortu­dur və çox gecyetişəndir. Çəkisi 4-8 kq-a qədər olur. Ətirli ətli hissəsinin tərkibində 10% şəkər vardır.

Narıncı Qulyabi gecyetişən sortdur, çəkisi 2,5-4 kq-a qədər olur. Yumurtavarıdır, yaxşı saxlanılır. Orta Asiya yay sortlarına Ak-kaun, Arbakeşka, Bargi-816, Içi-Kızıl, Kızıl-urup, Konça, Xokuzkalya, Qırmızı ətli və s. sortları daxildir.

Azərbaycanda Kolxozçu-749/753, Balakən-281, Qusar­çay-426 və yerli qovun sortları becərilir.

Standarta müvafiq qovunlar təzə, təmiz və sağlam, rəngi və forması öz təsərrüfat-botaniki sortuna müvafiq olmalıdır. En kəsiyinin diametri ən çox 15 sm-dən, tezyetişən və silindrik formalılarda isə 10 sm-dən az olmamalıdır. Satışa buraxılan qovunların içərisində azacıq əzik və batıq, həmçinin, ölçüdən uzaqlaşan qovunların miqdarı 5%-dən çox olmamalıdır. 10% eyni müddətdə yetişən başqa qovun sortlarının olmasına icazə verilir.