Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin Şərhi

Oxuduğumuz ayələr miras hökmləri; bərabər/yoldaş sayı və evlənilməsi qadağan kəslər kimi evlənməyə bağlı təməl hökmləri şərhə istiqamətli surənin başında iştirak edən girişin tamamlayıcısı və davamı xüsusiyyətindədir. Bu iki mövzu insan cəmiyyətində suveren olan qanunların ən böyük və ən əhəmiyyətli hissələrindəndir. Bu mövzuların cəmiyyətin meydana gəlməsində və davamında böyük təsirləri vardır. Çünki evlənmə cəmiyyətin parçaları və meydana gətirici faktoru olan insan balalarının mövqesini təyin edər. Miras isə dünyadakı mövcud sərvətin bölüşümü ilə əlaqədardır. Sərvət isə cəmiyyət quruluşunun yaşamasında və davamındakı təməlini meydana gətirər.

Bu ayələrdə şərhləri arasında zina və fahişəlik qadağanına, qarşılıqlı razılıq ilə ediləcək bir ticarət xaricindəki haqsız mal yemə qadağanına da toxunulur. Bu vəziyyətdə cəmiyyəti şəkilləndirən uşaqlar və mal kimi iki əhəmiyyətli mövzuda iki möhkəm təməl daşı yerinə qon/qoyulmuş olur.

Buradan insan cəmiyyəti ilə əlaqəli, bu cəmiyyətin köklərinə və iliyinə işləmiş olan bu hökmlərin açıqlanmasına zəmin hazırlamaq üzrə göstərilən maraq/əlaqənin səbəbi ortaya çıxır. İnsanları birliklərinin alışdığı, düşüncələrinin bəsləndiyi, bədənlərinin inkişaf etdiyi, atalarının həyatlarını davam etdirdikləri və yeni qurşaqların qanadları altında çat/yetişdikləri ənənələrdən imtina etdirmək, son dərəcə çətindir.

İşdə bu xüsusiyyət, bu surənin başında qanuniləşdirilən sözünü etdiyimiz hökmlərin qarşılaşdıqları vəziyyətdir. Bu vəziyyət o günün insanlığının vəziyyətinə bağlı kobudca bir qiymətləndirmə ilə və xüsusilə Ərəb aləminin vəziyyətini nəzərdən keçirməklə ortaya çıxar. O Ərəb aləmi ki, Quranın enişinə və İslamın ortaya çıxışına ev sahibliyi etdi. Bu hökmlərin vəziyyətini qiymətləndirərkən Quranın peyderpey eniş kefiyə idini və İslamın teşrii hökmlərinin ortaya çıxış formasını da irdələmək lazımdır.

köhnə cahiliyyə dövrü

Quran, Ərəblərin, İslamın ortaya çıxışına bitişik dövrünü cahiliyə dövrü deyə adlandırar. Bunun tək mənas(n)ı, o günün Ərəbləri arasında məlumatın deyil də məlumatsızlığın, bütün işlərində haqqın deyil də qərblin və şikəst görüşün suveren olduğunu vurğulamaqdır. Quranın onların həyat tərzlərinə bağlı verdiyi məlumata görə onların həyatı belə idi. Uca Allah belə buyurur: "Onlar Allah haqqında cahiliyyə zehniyyətini əks etdirən, gerçəyə zidd bir düşüncə daşıyırlar." (Al/götürü İmran, 154) "Onlar yoxsa cahiliyyə qanunlarınımı istəyirlər?" (Maidə, 50) "O zaman inkar edənlər ürəklərinə hirsli soy qoruyuculuğunu, o cahiliyyə fanatizmini yerləşdirdilər." (Fəth, 26) "Köhnə cahiliyyənin bəzək və ədası ilə bəzənib özünüzü nümayiş etməyin." (Əhzab, 33)

Ogünkü Ərəblər cənubda Xristian Həbəşlərlə, qərbdə yenə Hıris-tiyan Roma İmperatorluğu ilə, şimalda Atəşpərəst Farslarla qonşu idilər. Bunların xaricindəki qonşuları, bütpərəstlərin yaşadığı Hind ilə Misir idi. Ayrıca bölgələrində Yəhudi qəbilələri yaşayırdı. Bununla birlikdə Ərəblər bütpərəst idilər və əksəriyyəti qəbilə həyatı yaşayırdı. Bütün bu faktorların təsiri ilə bədəvi bir cəmiyyət meydana gətirmişlər idi. Bu cəmiyyətdə Yəhudi, Xristian və Atəşpərəst ənənələrindən bəzi ünsürlərə rast gəlinirdi. Onlar cahilliklərinin sərxoşu idilər. Uca Allah belə buyurur: "Əgər yer üzündəki insanların çoxuna uyğun gələcək olsan, onlar səni Allahın yolundan sapdırarlar. Onlar yalnız zənnlərin arxasından xərclər, sırf təxmin icra edərlər." (Ən'am, 116)

Bədəvi olan tayfalar alçaq və səviyyəsiz həyat tərzlərinin yanında döyüşlərlə, hücumlarla, başqalarının malını və ismətini çal/oğurlamaqla yaşayırdılar. Buna görə aralarında güvən və barışdan əsər yox idi. Əmr qalib gələnə və mülk də ona əl qoyana aid idi.

Kişilərin arasında ərdəm qəbul edilən davranışlar qan tökmək, cahiliyyə fanatizmi, böyüklənmək, qürur, zalımların yardakçılığını etmək, məzlumların haqqlarını tapdalamaq, təcavüzkarlıq, incidici rəqabət, qumar, içki içmək, zina, ölü əti yemək, qan içmək və çürümüş xurma yemək idi. Qadınlar isə insan cəmiyyətinin bütün üstünlüklərindən məhrum idilər. İradələri əllərində deyildi. İstədiklərini edə bilməzdilər. Miras haqqları yox idi. Yəhudilərdə və bəzi bütpərəstlərdə olduğu kimi kişilər istədikləri ədəddə qadınla evlənə bilərdilər, bunun heç bir sərhədi yox idi. Buna baxmayaraq qadın bəzəkli və gözəl görünmək üçün çırpınır, sevdikləri kişilərə davetkar davranırdılar. Aralarında zina və fahişəlik məşhur idi. Hətta evli qadınlar belə belə idi. Əcaib görünüşlərindən biri də bəzən həccə çılpaq olaraq gəlmələri idi.

Uşaqlar isə, nesep baxımından atalara nisbət edilirdi. Tək kiçik yaşdakı oğullar varis ola bilmirdilər. Böyük oğullar mirasın hamısını al/götürürdülər. Atanın dul bərabər/yoldaşı da bu mirasın bir parçası idi. Kiçik yaşdakı uşaqlar, kişi olsunlar, qız olsunlar varis ola bilmirdilər. Qadınlar da miras haqqından məhrum idi. Əgər ölən kimsə arxasında yalnız kiçik yaşda oğlan buraxsa, uşaq atasının varisi ola bilirdi. Amma güclü yaxınlar yetimi əlləri altına alaraq malını yeyirdilər. Lakin yetim, qız uşağı isə ailə böyükləri onunla evlənərək malını yeyirlər, sonra onu boşayaraq ortada buraxırdılar. O yetim qızcığazın nə dolanacağı bir malı qalır və nə özü ilə evlənmək istəyəcək və bu sayədə dolanışığını təmin edəcək biri çıxırdı. Yetim problemləri ilə qarşılaşmaq onlarda çox məşhur bir ictimai yara idi. Çünki aralarında davamlı döyüşlər, hücumlar və yağmalayar görülərdi. Təbiiliklə adam öldürmələrə də cəmiyyətlərində çox sıx rast gəlinərdi.

Uşaqlarının bir bəxtsizliyi də şəhərlərin baxımsız və torpaqların səmərəsiz olduğundan tez-tez quraqlıq və qıtlıqla qarşılaşılma hadisəs(n)i idi; buna görə aclıq qorxusu ilə övladlarını öz əlləri ilə öldürərdilər. [20] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Qız uşaqlarını diri diri torpağa basdırardılar. [21] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Bir kişi üçün ən/en istənməz şey, qız uşağı atası olduğu xəbərini al/götürməsi idi. [22] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>

Rəhbərlik və hökumətlə əlaqədar vəziyyətlərinə gəlincə, yarımadanın kənar seqmentlərində zaman zaman ən güclü və ən yaxın qonşularının himayəsində olan krallar hökumət edirdilər. Məsələn yarımadanın şimalında İranın, qərbində Romanın, cənubunda Habeşistanın belə asılı kralları iqtidar olurdu. Lakin yarımadanın orta qisimlərini meydana gətirən Məkkə, Mədinə, Taif kimi bölgələr Respublikaya bənzəyən, lakin əslində Respublika olmayan bir rəhbərlik formasına sahib idi. Tayfalar çöl seqmentdə, hətta məskunlaşma vahidlərində qəbilə rəislərinin rəhbərliyi altında yaşayardılar. Zaman zaman bu rəhbərlik formas(n)ı səltənətə çevrilərdi. Bu əcaib qarışıqlıq Ərəblərin hər müəyyən qrupuna bu ya da bu şəkildə suveren idi, yarımadanın hər bölgəsində müxtəlif formalarda görülərdi. Üstəlik aralarında əcaib ənənələr və xurafat xüsusiyyətli inanclar məşhur idi. Bütün bunlara bir də oxuma-yazma bilməmə, təhsil və təhsildən məhrum olma bəlasını əlavə etmək lazımdır ki, bu bəla tayfalar və qəbilələr bir tərəfə şəhər və qəsəbə yerlərində də hökm sürürdü.

Ərəblərin vəziyyətləri, davranışları, adətləri və ənənələri haqqındakı bütün şərhlərimiz, Qurani Kərimin ayələrindən və özlərinə yönəltdiyi xitablardan açıq bir şəkildə aydın olmaqdadır. Əvvəl bu ayələrin və şərhlərin özlərinə Məkkədə təqdim etdiyi mesajların ehtiva etdiyi məqsədlər, sonra da İslam ortaya çıxdıqdan və gücləndikdən sonra Mədinədə etdiyi təlqinləri yaxşı araşdır. Sonra da onlara yaraşdırdığı sifətlərə bax. Özlərinə yönəltdiyi tənqidləri və qınamaları qiymətləndir. Onlara gətirilən qadağanları şiddətlilikləri və yüngüllükləri baxımından nəzərdən keçir. Bütün bunları düşüncə süzgəcindən keçirdiyin zaman izah etdiklərimizin doğru olduğunu görərsən. Üstəlik tarix bunları izah edir və bizim vermədiyimiz detallara girir. Çünki ayələr ələ aldıqları xüsusları uzatmır, haqqlarında yalnız xülasə məlumat verir. Bu mövzudakı ən qısa və kafi söz Quranın bu dövrə toxunarkən istifadə etdiyi "cahiliyyə dövrü" deyimidir. Bu deyimin mənas(n)ı bütün o detalları yekunlaşdırır. İşdə Ərəb aləminin ogünkü vəziyyəti belə idi.

O gün Ərəbləri ətrafındakı Romalılardan, Farslardan, Həbəşlilərdən, Hindlilərdən və başqa qövmlərdən ibarət olan/yaranan aləmə gəlincə, Quran bu aləmin vəziyyətini də qısaca açıqlayır. Bu aləmdən əvvəl kitab əhlinin, yəni Yəhudilərin, Xristianların və onlarla eyni kateqoriyada olanların vəziyyətinə baxaq. Bunların cəmiyyətləri kefi monarxiyalarla və fərdi tahakkümü mənimsəmiş krallar, rəislər, imperatorlar və ümumi qubernatorlar tərəfindən idarə olunurdu. Beləcə o cəmiyyətlər iki seqmentə bölünmüşdü. Bir tərəfdə canının istədiyini edən, insanların özləri ilə, ismətləri ilə, malları ilə oynayan suveren bir seqment vardı. O biri tərəfdə isə kölələşdirilən, xor görülən bir idarə olunan seqment vardı. Bu seqmentin nə ismət, nə mal və nə can təhlükəsizliyi və nə iradə azadlığı vardı. Yalnız əfəndilərinin təsdiqlədikləri şeyləri edə bilərdilər. Suveren zümrə, din adamlarını və hüquq alimlərini yoxlamas(n)ı altına almış, onlarla əməkdaşlıq etmişdi. Beləcə xalqın ürəklərini və düşüncələrini ovucu içinə al/götürmüşdü. Əslində xalqın dinində və dünyasında suveren olan bu seqment idi. İnsanların dinində alimlərin dilləri və qələmləri vasitəçiliyi ilə, dünyalarında qamçı və qılınc vasitəçiliyi ilə istədikləri kimi hökm edirdilər.

İdarə olunan seqment də eynilə idarə edənlər və idarə olunanlarda olduğu kimi iki seqmentə ayrılırdı. Bu ayrımın meyarı, idarə olunanların öz aralarındakı güc və zəiflik dərəcəsi idi. İşdə bu seqment bu baxımdan, "İnsanlar əfəndilərinin dinindəndir." epiqramı uyğun olaraq azğın zənginlər ilə zəifləyər, gücsüzlər və kölələr deyə ikiyə ayrılırdı. Ev rəisi ilə onun əli altındakı qadınlarda və uşaqlarda da eyni vəziyyət etibarlı idi. Həyatın bütün sahələrində iradə və davranış azadlığına sahib kişilər ilə bütün bunlardan məhrum qadınlar arasındakı vəziyyət də eyni idi. Qadınlar qətiliklə kişilərə asılı idilər; kişilər özlərindən nə istəyərlərsə, onları yerinə yetirməyə məcbur idilər. Ən kiçik bir müstəqillikləri yox idi.

Bütün bu gerçəkləri bu ayə açıqca ortaya qoyur: "Də ki: 'Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin: Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz bəzilərini Rəblər əldə etməsin.' Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq." (Al/götürü İmran, 64) Rəsulullah (s. a. a) Roma kralı Herakliyusa yazdığı məktubda bu ayəyə yer verdi. Deyildiyinə görə, Peyğəmbərimizin Misir, Habeşistan, Fars və Necran krallarına yazdığı məktub da bu ayəs(n)i ehtiva edirdi. Uca Allahın bu sözü də eyni xüsusiyyətdədir: "Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir qadından yaratdıq və bir-birinizi tanıyasınız deyə sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah qatında ən üstününüz ONdan ən çox qorxanınızdır." (Hucurat, 13)

Uca Allah, kölələr ilə və azad qadınlarla evlənməyi tövsiyə edərkən də eyni gerçəyi vurğulayır: "Bəziniz bəzinizdəndir. O halda onlarla... sahiblərinin icazəsiylə evlənin." (Nisa, 25) Yenə uca Allah, qadınlardan danışarkən eyni gerçəyə barmaq basır: "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam. Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran, 195) Bu mənada daha bir çox ayə vardır.

Ərəblərin ətrafında yaşayan və kitab əhli olmayan cəmiyyətlərə gəlincə, o gün onlar bütpərəstlər ilə bu kateqoriyada olanlardan meydana gəlirdi. Bunlar kitab əhlindən daha pis, daha betər bir vəziyyətdə idilər. Onların davranış və tutumlarını qınayan ayələr, onların həyatın bütün sahələrində və xoşbəxtliyin bütün budaqlarında necə axıntıya avar çəkdiklərini, necə işlərinin sonunun hüsran olduğunu açıqlayır: "And olsun biz zikrdən (Tövratdan) sonra Zəburda da 'yer üzünə mütləq saleh qullarım varis olacaq' deyə yazdıq. Şübhəsiz bunda qulluq edən kəslər üçün kafi bir öyüd vardır. Biz səni ancaq aləmlərə rəhmət olaraq göndərdik. Də ki: 'Mənə ilahınız ancaq bir tək ilahdır, deyə vəhy olunur. ONA təslim olacaq sınızmı?' Əgər üz çevirsələr, de ki: Mən sizin hamınıza bərabər şəkildə açıqladım." (Ənbiya, 105-109) "Bu Quran, gərək sizi gərəksə çatdığı hər kəsi xəbərdar edim deyə mənə vəhy edildi." (Ən'am, 19)