Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran /74) "O, rəhmətini dilədiyinə təsis edər; Allah böyük lütf və lütfkarlıq sahibidir."

Lütf və lütfkarlıq Allahın əlində olduğuna, onu dilədiyinə

verə bildiyinə, fəzli geniş, elmi də əhatəli olduğuna görə, bəzi

nemətləri bəzi qullarına xas etməsi mümkündür. Çünki O, mülkündə

dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinə malikdir. Lütf və

lütfkarlığını dilədiyi kimi istifadə etməsi və qullarına bəxş etməsi istiqamətində

hər hansı bir maneənin olmaması, bütün lütf və lütfkarlığını bütün qullarına

verməsini tələb etməz. Çünki şəxsən bu vəziyyət, qənaəti baxımından

bir maneə törədici ünsürdür. Bu halda O, lütf və lütfkarlığını dilədiyinə

xas etimə səlahiyyətinə malikdir.

Ayənin sonunda, "Allah böyük lütf və lütfkarlıq sahibidir." ifadəsi

iştirak edir. Bu ifadə, bundan əvvəlki bütün mənaların bir baxıma

səbəbliləşdirilməsi xüsusiyyətindədir. Çünki fəzlin mütləq və sərhədsiz

162........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olaraq böyüklüyü; ONun əlində olmasını və dilədiyi kimi qənaətdə

ol/tapılmasını, lütf və lütfkarlığının geniş olmasını, qullarının vəziyyətini

və hər birinin vəziyyətinə uyğun lütf və lütfkarlığı bilməsini və fəzlini

dilədiyinə xas etməsini tələb edir.

"O, rəhmətini dilədiyinə təsis edər" ifadəsində "fəzl" yerinə

"rəhmət" anlayışının istifadə edilməsi, zəruri olmayan hədiyyə mənasına

gələn fəzlin, rəhmətin bir parçası olduğunu göstərir. Uca

Allah belə buyurur: "Rəhmətim, hər şeyi əhatə etmişdir." (Ə'RAF,

156) "Əgər Allahın üzərinizdə fəzli və rəhməti olmasaydı, sizdən

heç biri əbədi olaraq ucalmazdı." (Nur, 21) "Də ki: "Əgər siz

Rəbbimin rəhmət xəzinələrinə malik olsaydınız, xərcləməkdən

qorxaraq xəsislik edib əlinizdə məbləğ idiniz." (İsra, 100)

(Al/götürü İmran / 75) "Kitab əhlindən eləsi vardır ki, ona bir tərəzi

əmanət buraxsansa, onu sənə geri verər... Ümmiler mövzusunda bizə bir

günah yoxdur." demələrindəndir."

Bu ifadə, onların əmanətləri qoruma və sözündə durma

mövzusunda zidd uclarda iştirak edən fərqli xarakterlərə sahib olduqlarını,

bunun özü etibarilə zərərli bir milli alçaqlıq olmaqla birlikdə,

aralarında məşhurluq qazanmış olan alçaqca bir inanışdan qaynaqlandığını

göstərməkdədir. Bu inanış, onların bu sözlərində ifadəsini

tapmaqdadır: "Ümmiler (Əhli Kitab olmayanlar) mövzusunda

bizə bir günah yoxdur." Onlar özlərini Əhli Kitab, başqalarını da

ümmi (okumasız-yazmasız) olaraq adlandırırdılar. Dolanısıyla,

"Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." sözünün mənas(n)ı

budur:

İsrailli olmayanların İsraillilər üzərində hər hansı bir haqqları

yoxdur. Bu iddialarını da dini təməllərə söykəyirdilər. Bu ifadə

ona istiqamətli bir işarədir: "Bildikləri halda Allaha qarşı yalan

söyləməkdədirlər."

İsrailoğulları, bu gün də olduğu kimi, ilahi möhtərəmlik və üstünlüyün

özlərinə xas qılındığı və bu xüsusiyyətin başqa xalqlara keçə bilməyəcəyini

iddia edirdilər. Çünki Allah onlara peyğəmbərlik,

kitab və suverenlik vermişdi. Bu halda, başqaları üzərində bir avtoritar

üstünlükləri və prioritetləri söz mövzusu idi. Bu anlayışdan hare

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................163

ketle bu nəticəs(n)i çıxarırdılar: Özləri üçün qoyulan və uyğun gəlilməsi

zəruri olan faiz yemənin, başqalarının mallarını haqsız yerə qəsb

faktorun/etmənin və insanların haqqlarını tapdalamanın haramlığını nəzərdə tutan

hökmlərin sırf Əhli Kitab çərçivəsində etibarlıdır.

Bu səbəbdən haram olan, bir İsraillinin digər bir İsraillinin malını

haqsız yollarla yeməsidir. Qadağan olan, bir Yəhudinin başqa bir Yəhudinin

haqqlarını tapdalamasıdır. Qısacası; Əhli Kitabın, Əhli Kitab

üzərində güdülməsi lazım olan haqqları vardır, amma Əhli Kitab olmayan

birinin Əhli Kitab olan biri üzərində güdülməsi lazım olan haqqları

yoxdur. Bu səbəbdən Əhli Kitab, özündən olmayan kəslər

haqqında dilədiyi hökmü verə bilər, digər birliklərin mənsubları

ilə əlaqədar olaraq istədiyi kimi davrana bilər. Buna görə onlar, özlərindən

olmayan birinə qarşı, kim olursa olsun, yabanı bir heyvan

rəftarı göstərərlər.

Hərçənd belə bir qaydas(n)ı, əllərindəki Tövrat kimi vəhyə nisbət edilən

müqəddəs kitablardan əldə etmək mümkün deyil; ancaq bu anlayışı

xaxamlarından duy/eşitmişlər, nəsildən nəsilə köçürülən bir

ənənə hesab etmişlər. Onlar, mənsubu olduqları Yəhudi

dininin İsrail-oğullarından gəlməyən bir birliyə sirayət etməsini

istəməzlər. Təbii olaraq, üstünlük və suverenliyin İsrailoğullarına

xas irqi bir fakt olduğunu düşünməkdədirlər. Bu halda

İsrailoğullarına mənsub olmaq, başlı başına bir qürur və üstünlük

səbəbidir. Bir İsrailli başqalarına görə, mütləq bir prioritetə malikdir.

Bu azğın ruh, bir xalqın içində coşdumu, onları yer üzündə təxribatçılıq

çıxarmağa, insanlıq ictimaiyyətinə suveren olan insanlıq

ruhunu öldürüb izlərini ortadan qaldırmağa sövq edər.

Heç şübhəsiz, fərd və cəmiyyət olaraq bəzilərinin ümumi haqqlarını

yox saymaq mənasını verən bu qayda, özü etibarilə insanlıq cəmiyyəti

üçün imtina edilməz bir tətbiqdir. Ancaq quruluşçu təməl və hərəkətlərə

söykənən bir cəmiyyətin bu məzmunda nəzərdə tutduğu, ümumi haqqları

tapdalamağı və ictimai nizamı yıxmağı hədəf alanların bu haqqlardan

məhrum buraxılmalarıdır. İslam baxımından ümumi haqqları ko

164........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rumanın zəmanəti, ya İslam ya da İslamın siyasi suverenliyini

tanıma mənasını verən tərəf axdıdıyar. Bu səbəbdən İslama girməyən

və ya tərəf ağ idiylə İslamın siyasi suverenliyini tanımayan

kəslərin həyat haqqı yoxdur. Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi,

bu yanaşma insanlıq cəmiyyəti nezdində ümumi mənada etibarlı

olan fitrət qanununa uyğundur.

İndi, təfsirini təqdim etməkdə olduğumuz ayələ əlaqədar

şərhlərimizə dönə bilərik. İfadənin axışı, "Onlardan..." deməyi

tələb edirkən: "Kitab əhlindən..." deyilmiş və əvəzlik yerinə açıq

ad istifadə edilmişdir ki, əvvəlki iki ayənin əhatəs(n)i içində;

"...gündüz başlanğıcında enənə inanın" dedikləri ifadə edilən

qrupun içindəki bəzi kəslərin nəzərdə tutulduğu vehmedilmesin. Bu

səbəblədir ki, söz mövzusu vəhmin aradan qaldırıldığı aydın olunca,

sonra gələcək olan ayədə; "Onlardan bir bölük də vardır ki, kitabı

oxuyarkən dillərini əyib bükərlər." deyilmişdir.

Məsələnin bir başqa istiqaməti daha vardır: Ayədə, xüsusiyyətin zikr edilmiş

olması, yəni onların Əhli Kitabdan olduqlarının ifadə edilməsi, mövzunun

səbəbinə istiqamətli bir növ işarə ehtiva etməkdədir. Buna görə,

onlardan bu cür bir söz və hərəkətin sadır olması, yəni "Ümmiler

mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələri və buna söykən/dözərək

insanların mallarını yemələri, peyğəmbərlikdən və vəhydən xəbəri

olmayan ümmi kəslər olsadılar, çox qəribə qaçmayacaqdı, qəribə

qarşılanmayacaqdı. Ancaq onlar Əhli Kitabdırlar, yanlarında Allah'

ın hökmünü ehtiva edən kitab vardır. Onlar, kitabın özlərinə belə

davranmalarını nəzərdə tutan bir hökm yönəltmədiyini, özlərindən

olmadığı üçün özlərindən olmayan birinin malını yemələrini mübah

etmədiyini bilirlər. Bu səbəbdən, Əhli Kitab olduqları halda

bu sözlər və davranışlar onlardan heç gözlənilməməkdə və qəribsənməkdədir.

Bu sözləri və davranışlarından ötəri də böyük bir

qınama və danlamağı həkk etdikləri ifadə edilməkdədir.

Tərəzi və dayanar bilinən ağırlıq ölçüləridir. Bu iki ağırlıq ölçüsünün

müqayisə edilmiş olması, sanatsal gözəlliyin yanında, əmanət

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................165

bədən danışıldığı bir məzmunda, azlıq və çoxluqdan kinayə olmaq

üzrə söz mövzusu edildiklərini ortaya qoymaqdadır. Demək istənir

ki: İçlərindən elələri vardır ki, nə qədər çox və qiymətli olsa da,

qətiliklə əmanətə xəyanət etməzlər. Elələri də vardır ki, az və

dəyərsiz olsa da, əmanətə xəyanət edərlər.

Eyni

şəkildə, "...ona bir tərəzi əmanət buraxsansa..." ifadəsindəki

xitabda, müəyyən bir həmsöhbət güdülmüş deyil. Burada kinayə

sənətinə müraciət edilmiş və bu şəkildə xitab edilə biləcək hər kəs üçün

etibarlıdır. Bununla güdülən məqsəd də, mühakimənin ümumi olduğunu, sırf

bir adama xas olmadığını vurğulamaqdır. Bu səbəbdən, bu ifadəni bu

mənada qəbul etmək lazımdır: "Kim olar olsun, hər hansı bir insan,

ona bir tərəzi əmanət buraxsa, onu ona geri verər."

Deyildiyi üzrə; "...onun təpəsinə tikilib dayanmadıqca..." sözünün

orijinalındakı (ma dumte) "ma" hərfi məsdər əlamətidir. Bu

vəziyyətdə ifadənin təqdiri bucaqlımı

belədir: "...onun təpəsinə tikilməyə

davam etmədikcə..." Tikilib dayanmadan danışılması, israr və

tələsik edildiyinə istiqamətli bir işarədir. Çünki bir şey istəyənin istəyə

əsnasında ayaqları üzərində tikilib dayanması və oturmaması,

israr və tələsik etdiyini göstərər. "Ma" hərfinin zərf bildirdiyini söyləyənlər

də ola bilər. Amma bu, etina ediləcək bir görüş deyil.

"Bu, onların; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələrindəndir."

ifadənin axışı, bu cümlənin, bir bütün olaraq əvvəlki

ifadənin səbəbinə istiqamətli bir işarə olduğunu göstərməkdədir.

Yəni, böyük və əhəmiyyətli olmasına qarşı bəzilərinin əmanətə

riayət etmələri, buna qarşı əhəmiyyətsiz və dəyərsiz belə olsa bəzilərinin

əmanətə riayət etməmələri, onların; "Ümmiler mövzusunda

bizə bir günah yoxdur." demələrindən və bunun nəticəsində ruhi

xüsusiyyətlər etibarilə fərqli görünüşlər ifadə etmələrindən qaynaqlanır.

Bu vəziyyət, bəzilərinin əmanətə riayət edib insan haqqlarını tapdalamaqdan

qaçınmalarını, buna qarşı digər bəzilərinin, möhtərəmlik

və üstünlüyün özlərinə xas qılındığı zənninə aldanaraq əmanətə

riayət etməmələrini doğurmuşdur. Halbuki onlar, uca Allahın

166........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

kitabda onlar üçün belə bir şeyi yasamadığını, bu cür hərəkətlərdən məmnun

olmadığını bilirlər.

Bu cümlənin, "Onlardan eləsi də vardır ki, ona bir dayanar əmanət

buraxsansa... onu sənə geri verməz." ifadəsiylə özlərindən

danışılan ikinci qrupun vəziyyətinə istiqamətli bir işarə olması da

mümkündür. Bu vəziyyətdə, əmanət mövzusunda etibarlı olan birinci

qrupdan danışılmış olması, insafa riayət edərək bütün qisimləri

zikr etmə məqsədinə istiqamətlidir. Bu ikinci ehtimala görə; "Bildikləri

halda..." və "...yalan danışmaqdadırlar" ifadələrindəki çoxluq əvəzliklər,

Əhli Kitaba və ya "Onlardan eləsi də vardır ki, ona bir dayanar

əmanət buraxsansa..." ifadəsiylə özlərindən danışılan kəslərə

dönük ola bilər. Yenə bu ehtimalın əsas alınması vəziyyətində

"bizə" ifadəsindəki birinci çoxluq şəxs əvəzliyi, bütün Əhli Kitaba və ya

Əhli Kitab içindəki müəyyən bir qrupa dönük ola bilər. Ehtimalların dəyişikliyinə

paralel olaraq mənada da dəyişiklik olar. Ancaq bunların

bütünü də doğru və yerindədir. Artıq sənə də bunlar üzərində dayanıb

düşünmək düşər.

"Bildikləri halda Allaha qarşı yalan danışmaqdadırlar." Bu ifadə,

"Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." şəklindəki iddialarını

etibarsız etməkdədir. Ayrıca, daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, bu

iddialarını səmavi vəhyə və dini yasamaya söykədiklərini də

göstərməkdədir.

(Al/götürü İmran / 76) "Xeyr, kim əhdinə vəfa edər və çəkinsə, şübhəsiz,

Allah da çəkinənləri sevər." Bu ifadə, iddialarına bir cavab və "Ümmilər

mövzusunda bizə bir günah yoxdur." şəklindəki sözləriylə mənfiləydikləri

məsuliyyəti olumlama xüsusiyyətindədir. Əhdə vəfa etmək,

onu heç bir bəhanəyə sığınmadan əskiksizcə yerinə yetirmək

şəklində tamamlamaqla olar. Necə ki, eyni kökdən gələn "tevfiye",

əskiksiz bir şəkildə vermək, hədiyyədə ol/tapılmaq; "istefa" da əskiksiz

bir şəkildə al/götürmək mənasını verməkdədir.

Əhddən məqsəd; bir sonrakı ayədə iştirak edən "Allahın əhdini və

yeminlərini az bir dəyərə qarşılıq satanlar..." ifadəsindən aydın ol

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................167

dığı üzrə, uca Allahın, "Allaha inanacaq və ONA ibadət edəcəklər"

istiqamətində qullarından al/götürdüyü əhddir. Ya da məqsəd, uca Allahın

qullarından al/götürdüyü əhdi də əhatəsinə alan/sahə hər cür əhddir.

"...şübhəsiz, Allah da çəkinənləri sevər." ifadəsində, öz bir

ifadə seçilərək böyük mülahizə kiçik mülahizənin yerinə

qoyulmuşdur. Bu səbəbdən, ifadənin təqdiri bucaqlımı

belədir: "Allah

onu sevər; çünki o, muttakidir, çəkinəndir; Allah da çəkinənləri,

muttakileri sevər." Demək istənir ki, uca Allahın çəkinən qullarına

istiqamətli lütfü, onları sevməsidir; sizin iddia etdiyiniz kimi məsuliyyətlərini

qaldırması deyil.

Bu ifadəylə vurğulanan məna budur: İlahi üstünlük və möhtərəmlik,

bu qədər pespaye deyil ki, hər özünü ona nisbət edən, hər

kələkbaz, hər özünü bəyənmiş onu əldə etsin və irqi və ya milli

əsasda üstünlük iddiasında ol/tapılsın. Tərsinə, bu qürura və bu

üstünlüyə çatmanın şərtləri vardır. Allaha verilən sözə bağlı qalmaq

və dində təqva sahibi olmaq kimi. Bu şərtlər yerinə gəlincə,

Allahın sevgisi qazanılaraq, Allahın vəlayəti altına girilərək say-

gınlık və üstünlük əldə edilmiş olar. Bu da, yalnız Allahın muttaki

qullarının çata biləcəyi bir qürurdur. Əlaməti də, dünyanı və dünyada

yaşayanların zehniyyətini mütərəqqi edən və axirətdəki dərəcələrini

yüksəldən xoşbəxt bir həyat və ilahi köməkdir.

İlahi üstünlük və möhtərəmlik budur işdə. İlahi üstünlük və möhtərəmlik,

demək deyil ki, Allahın yaxşı və pis qulları bir qövmü çiyinləyəcəklər,

onlar da sərbəst olacaqlar, dilədiklərini edəcəklər, bir

gün; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur.", bir gün; "Biz

insanlardan ayrı olaraq Allahın dostlarıyıq. "4, bir başqa gün də;

"Biz Allahın oğulları və sevdikləriyik. "5 deyəcəklər və bu düşüncə,

4- "De ki: Ey Yəhudilər, əgər siz, insanlardan ayrı olaraq yalnız sizlərin Allahın

dostları olduğunuzu qarşıya qoyursunuzsa..." (Cümə, 6)

5- "Yəhudi və Xristianlar dedilər ki: Biz Allahın uşaqları və sevdikləriyik."

(Maidə, 18)

168........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

onları yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa, ətrafı və insan soyunu

məhv etməyə yönəldəcək!