Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Yazarın bir başqa iddiası da budur: "Biz öz oğullarımızı, siz

də öz oğullarınızı…" ifadəsini iki şəkildə açıqlamaq mümkündür:

Birincisi: Hər qrup qarşı tərəfin adamlarını çağırsın…"

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................133

Bu şıkkın səhv olduğunu və ayənin ləfziylə uyğun gəlmədiyini

daha əvvəl vurğuladıq. O zaman bunu ifadə etmişdik: Əgər yalnız:

"Dua edək də Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək."

deyilsəydi, hədəfin hasil olmasında kafi olardı. Ancaq buna

əlavə olaraq: "Biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz

öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və

siz də özünüzü çağıraq…" buyurulur. Bu ifadənin məqsədi, hər

iki tərəfin ən əziz və ən sevimli gördüyü yaxınlarını yəni oğulları və

qadınlarıyla birlikdə özlərini (yaxın qohumlar və ailə) gətirmələrini

lazımlı etməkdir. Belə bir hədəfə də ancaq ayənin mənasının

bu şəkildə olmasıyla varıla bilər: "Biz oğullarımızı, qadınlarımızı və

özümüzü çağıraq, siz də oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü

çağırın, sonra lənətləşək…" Amma ayənin mənasının: "Biz sizin

oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağıraq, siz də bizim oğullarımızı,

qadınlarımızı və özümüzü çağırın, sonra lənətləşək."

şəklidə qəbul edilməsi vəziyyətində, yuxarıda işarə etdiyimiz məqsəd

etibarsız olar.

Ayrıca, şəxsən degenerasiya olmamış xarakterin belə bir mənas(n)ı

normal qarşılaması mümkün deyil. Peyğəmbərimizin (s. a. a)

dua edib, lənətləşmək üzrə Xristianları öz oğullarına və qadınlarına

müsəllət etməsinin, özünün də onlardan özünü

anların oğullarına və qadınlarına müsəllət etmələrini istəməsinin

nə kimi bir mənas(n)ı ola bilər ki? Halbuki hər iki qrup da, öz oğullarını

və qadınlarını çağırıb sözləşilən yerə gətirə bilər.

Qaldı ki, ayədən belə bir nəticə çıxarsamaq üçün, "müsəllət

etmə" və bənzəri deyimlərin -yuxarıda vurğuladığımız kimi- nə an-

lama gəldiklərini anlamaq lazımdır. Lakin bunu bizim anlamamız

heç də mümkün deyil. Bu halda doğru olan, bu tərz bir yanaşmanın

etibarsızlığıdır. Geriyə bir yanaşma tərzi qalır, o da hər qəti

öz ailəsini çağırmasıdır ki, bu xüsus diqqətə çarpandır.

Adı çəkilən təfsirçi, bir də bunları söyləyir: "Hər iki baxımdan da

"özlər"in çağrılışındaki söz dağılımında hər hansı bir prob

134........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lem yoxdur. Problem Şiənin şərhindən və sözləri müəyyən şəxslərə

xas etmə barəsində onlara tərəf olanlardan qaynaqlanmaqdadır."

Problem dediyi şey, ayələ əlaqədar olaraq insanın "özü"

ni çağırmasıdır. Halbuki bu problem, mövzuya bağlı olaraq işarə

etdiyimiz iki yanaşma tərziylə heç bir şəkildə elin idili deyil. Tərsinə,

problem; "özümüz" ifadəsiylə Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) nəzərdə tutulmuş

olması vəziyyətində söz mövzusu olar. Necə ki nəql edildiyinə

görə bəzi mezhepsel mübahisə/müzakirələrdə bu cür iddialar ortaya atılmışdır.

Belə ki; mübahisə et/müzakirə edənlərdən biri (Sünni) "özümüz"dən məqsədin

Rəsulullahın (s. a. a) olduğunu, Əlinin (ə.s) olmadığını iddia edər,

buna qarşılıq da digəri (Şiə) insanın öz özünü çağırmasını

gündəmə gətirər ki, belə bir şey səhvdir, batildir. Yuxarıda yer/yeyər

verdiyimiz və əlinin adlı əsərdən köçürdüyümüz ikinci rəvayət, bunun

səhvini dəqiq bir şəkildə ortaya qoymaqdadır.

Bu şərhlərlə, adı çəkilən yazarın bu sözlərinin səhvi də

ortaya çıxır: "Problem, Şiənin şərhindən qaynaqlanmaqdadır."

Yuxarıda işarə etdiyimiz kimi Şiənin şərhi belədir: "Özümüz"

ifadəsindən məqsəd, Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əhli Beytinə

mənsub kişilərdir. Bu səbəbdən, məqsədin obyektiv qarşılığı olaraq

Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) ilə Hz. Əlinin (ə.s) olduğu işarə edildiyi

açıqdır. Bu səbəbdən bu ikisindən birinin digərini çağırmasında

bir problem yoxdur.

Hətta yazarın iddia etdiyi kimi, Şiələr; "Özümüz" ifadəsindən

məqsəd Əlidir." demiş olsalar belə, bunda bir problem söz mövzusu

olmaz. Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əlini dəvət etməsində hər hansı

bir problem/sualın olmaz.

Fikirlərinə yer verdiyimiz təfsirçinin şagirdi, əl-Menar adlı

təfsirdə, rəvayətlərə işarə etdikdən sonra bunları söyləyir: "İbni

Əsa-çirk, Cəfər b. Məhəmməddən, o da atasından belə rəvayət

edər: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı…

çağıraq." ayəs(n)i enincə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) Əbubəkri və

oğulunu, Öməri və oğulunu, Osmanı və oğulunu gətirdi." Bundan da

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................135

açıqca aydın olduğu kimi, ayədə keçən ifadədən məqsəd, möminlərdən

bir qrupdur."

Ustadının yuxarıda yer verdiyimiz fikirlərini köçürdükdən sonra,

özü də bunları söyləyir: "Görüldüyü kimi, ayədə milli problemlər

və dini mübahisə/müzakirələr əsasında qadın-kişi ortaqlığına bağlı

bir hökm söz mövzusudur. Bunun əsasında bu qiymətləndirmə yatar:

Qadın, ümumi məsələlərdə belə kişilə eyni mövqedədir. İfadənin

axışı içində, istisna edilən bəzi xüsuslar xaric." (c. 3, s. 322)

Mən deyərəm ki: Bu şəxsin işarə etdiyi rəvayət, şaz və nadir rəvayət

növlərindən olub, məşhur olan o qədər rəvayətlə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Hətta

təfsirçilər də ona maraq duymamışlar. Qaldı ki, reallıqla da üst-üstə düşmə-

mektedir. Bu rəvayətdə, adı çəkilən şəxslərin hər birinin oğulundan

danışılır ki, bu şəxslərin bütününün o tarixlərdə kişi

uşaqları yox idi.

Mənə elə gəlir ki o: "Bundan da açıqca aydın olduğu kimi, ayədə

keçən ifadədən məqsəd, möminlərdən bir qrupdur." sözləriylə,

bu rəvayətdən, Peyğəmbər Əfəndimizin lənətləşməyə bütün möminləri

və oğullarını çağırdığı istiqamətində bir məna çıxarmaq istəyir.

Bu səbəbdən; "Əbubəkr və oğulu…" ifadəsi, bütün möminlərin çağırılmasından

kinayədir." demək istəyir. Beləcə, o ustadının üzərində

dayandığı mənas(n)ı gücləndirməyi məqsəd qoyur. Ancaq, sən bu anda

onun şaz bir rəvayət olduğunu, təfsirçilərin ondan üz çevirdiyini,

mətn/mətin və şərh etdiyi anlama istiqamətli dəlalət baxımından son dərəcə

zəif olduğunu bilirsən.

Ayənin, ümumi haqqlar etibarilə qadınlarla kişilərin ortaq

olduqlarına işarə etdiyinə bağlı iddiaya gəlincə; əgər ayənin bu

istiqamətdə bir kanıtsallığı varsa, uşaqların da ortaqlığı söz mövzusu

olar ki, bu belə söz mövzusu çıxarmanın səhvini ortaya qoymaq

üçün tək başına kafi bir dəlildir.

Biz daha təfsirimizin ikinci dərisində, boşanma ayələrinin təfsiri

çərçivəsində, qadın kişi ortaqlığına toxunmuşduq. Yeri gəldikcə,

bu mövzuya bağlı qiymətləndirmələrdə ol/tapılacağıq. Ancaq, təfsirini

136........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

təqdim etdiyimiz ayədən belə məcbur etmə şərhlər/şərh edər çıxarmağa cürət etməyə

ehtiyac yoxdur.

----------------------------------

Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

www.islamkutuphanesi.com

www.mizantefsiri.com

www.ehlibeytkutuphanesi.com

saytlarından endirə bilərsiniz.

[YUXARI GIT]

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

64- De ki: "Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə

gəlin: Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir

şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini

Rəblər əldə etməsin." Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: "Şahid olun, biz

həqiqətən Müsəlmanlarıq."

65- Ey kitab əhli, İbrahim haqqında nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz?

Halbuki Tövrat da, İncil də ancaq ondan sonra endirilmişdir.

Anlamırsınızmı?

66-İşte sizlər beləsiniz. Haydı haqqında məlumatınız olan şeydə mübahisə et/müzakirə etdiniz;

yaxşı heç məlumatınız olmayan bir mövzuda nə deyə mübahisə et/müzakirə edib dayanırsınız?

Halbuki Allah bilər, siz bilməzsiniz.

67-İbrahim, nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi; ancaq o hanifti,

Müsəlman idi, müşriklərdən də deyildi.

68- Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar

və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir. Allah dəmiminlərin vəlisidir.

69- Kitab əhlindən bir qrup, sizi çaşdırıb sapdırmağı arzuladı;

lakin onlar ancaq özlərini çaşdırıb sapdırarlar da fərqinə varmazlar.

70- Ey kitab əhli, şahid olduğunuz halda nə deyə Allahın ayələrini

inkar edirsiniz?

71- Ey kitab əhli, niyə/səbəb haqqı batillə qarışdırır və bildiyiniz

halda haqqı gizləyirsiniz.

72- Kitab əhlindən bir hissəs(n)i dedi ki: "İman edənlərə gündüz

başlanğıcında enənə inanın, sonunda (enəni) isə inkar edin;

bəlkə dönərlər."

73- "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın." Da ki:

"Hidayət, Allahın hidayətidir." Yoxsa, sizə verilənin bənzəri bir

başqasına da verilmiş olar ya da Rəbbinizin qatında sizə qarşı onunla

dəlil gətirərlər. Də ki: "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu

dilədiyinə verər. Allah, (lütfü və lütfkarlığıyla) genişdir, biləndir."

74- O, rəhmətini dilədiyinə təsis edər; Allah böyük lütf və lütfkarlıq

sahibidir.

75- Kitab əhlindən eləsi vardır ki, ona bir tərəzi əmanət

buraxsansa, onu sənə geri verər. Onlardan eləsi də vardır ki, ona bir

dayanar əmanət buraxsansa, təpəsinə tikilib dayanmadıqca, onu sənə

geri verməz. Bu, onların; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur."

demələrindəndir. Bildikləri halda Allaha qarşı yalan

söyləməkdədirlər.

76- Xeyr, kim əhdinə vəfa edər və çəkinsə, şübhəsiz, Allah

də çəkinənləri sevər.

77- Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq satanlar,

işdə onlar üçün axirətdə heç bir pay yoxdur, qiyamət günündə Allah

onlarla danışmaz, onlara baxmaz, onları ucaltmaz və onlar

üçün acı/ağrılı bir əzab vardır.

78- Onlardan bir bölük də vardır ki, kitabı oxuyarkən dillərini əyib

bükərlər, siz onu kitabdan sanasınız deyə. Halbuki o, kitabdan deyil.

"O, Allah qatındandır." deyərlər. Halbuki o, Allah qatından deyil.

Bildikləri halda Allaha qarşı yalan danışarlar.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ümumiyyətlə bütün Əhli Kitabın, xüsusidə Xristianların vəziyyətlərini

gözlər önünə sərməyə istiqamətli şərhin və buna bağlı olaraq

reallaşdırılan qiymətləndirmələrin ikinci mərhələsinin başlanğıcı

ilə qarşı-qarşıyayıq. Bundan əvvəlki ayələrin axışı içində ümumiyyətlə

bütün Əhli Kitabın vəziyyətinə bu ifadələrlə toxunulmuşdu: "Heç

şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır." (Al/götürü İmran, 19) "Özlərinə

kitabdan bir pay verilənləri görmədinmi?" (Al/götürü İmran, 23) Ardından

xüsusi olaraq Xristianların mövqesinə diqqət çəkilmişdi: "Həqiqətən

Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini... seçdi." (Al/götürü İmran, 33)

Bu əsnada, bir axtar/ara qiymətləndirmə olaraq möminlərin kafirləri dost

əldə etmələri xüsusuna göndərmədə ol/tapılılmışdı: "Möminlər...

kafirləri dostlar əldə etməsinlər." (Al/götürü İmran, 28) Bütün bunlar, izahatın

birinci mərhələsində reallaşdırılmışdı.

Ardından, işarə etdiyim xüsusların izahatına bir dəfə daha

dönülür, amma bu səfər başqa bir ifadə tərzi istifadə edilir, əvvəlkindən

fərqli bir sözdizimi əsas alınır. Bir az əvvəl yer verdiyimiz

ayələrdə ümumiyyətlə Əhli Kitabın vəziyyəti sərgilənir. Bundan

sonra gələcək olan bəzi ayələrdə də şərhin axışı içində yer/yeyər

yer/yeyər eyni mövzuya toxunulur. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Də ki: Ey

kitab əhli, Allah etdiklərinizə şahid ikən, nə deyə Allahın ayələrini

inkar edirsiniz?" (Al/götürü İmran, 98) "Də ki: "Ey kitab əhli, sizlər

şahidlər olduğunuz halda, nə deyə iman edənləri Allah yolundan

çevirməyə çalışırsınız?" (Al/götürü İmran, 99)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................139

Xristianların mövqesinə və Hz. İsa ilə əlaqədar yanaşmalarına da

bu ifadələrlə işarə edilir: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah

özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara;

...mənə qul olun, desin." (Al/götürü İmran, 79) Bu əsnada dağınıq

bir çox ayələr çərçivəsində möminlərin vəziyyətinə toxunulur və

onlar İslama, birliyə, möminləri bir tərəfə buraxıb kafirləri dost və

sirdaş əldə etməkdən qaçınmağa dəvət edilirlər.

(Al/götürü İmran /64) "Də ki: "Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə

gəlin." Bu xitab, bütün kitab əhli birliklərə istiqamətlidir. "...bir sözə

gəlin." şəklindəki çağırış, gerçəkdə o sözün mənasını həqiqətən

tətbiq etmək üzrə bir araya gəlməyə əlaqəndir. Bir araya gəlmənin

sözə nisbət edilməsi, bu sözün onların dillərində istifadədə

olduğuna işarə etmə məqsədinə istiqamətlidir. "Cəmiyyət filan barədə

söz birliyi etdi." deməmiz kimi. Bunun mənas(n)ı; onların mənimsəmə,

qəbul etmə, yayma və yayma barəsində sözbirliği etdikləridir.

Bu səbəbdən ayənin ifadə etdiyi məna budur: "Gəlin, bu sözü

mənimsəyək; yayılması, gərəklərinin yerinə yetirilməsi barəsində

bir-birimizə kömək edək, bir-birimizə dəstək olaq."

Ayənin orijinalında keçən "sevə" sözü, əslində məsdərdir.

Ancaq, iki tərəfi bərabər olan şey mənasında bir xüsusiyyət olaraq istifadə edilər.

"Bizimlə sizin aranızda bərabər olan" demək, mənimsəmə və gərəklərini

yerinə yetirmə barəsində bərabər məsuliyyətə sahib olunduğu

mənasını ifadə edər. Buna görə, sözün "bərabər"liklə xarakterizə edilməsi,

əslində o sözü mənimsəmə və onunla əməl etmə faktlarına

istiqamətli bir xarakterizə etmədiyər. Bilindiyi kimi əməl, sözün özüylə

deyil, mənasıyla elin idili bir vəziyyətdir. Eyni şəkildə, toplanma və bir

araya gəlmə vəziyyətinin anlama nisbət edilməsində də məcazi

bir istiqamət var. Bu halda, ayədə bir çox lətif nöqtələrə göndərmədə

ol/tapılılmışdır: Bir araya gəlmə faktı anlama nisbət

edilmiş, sonra söz mənasının yerinə qoyulmuş və ardından

söz "bərabər"liklə xarakterizə edilmişdir.

140................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Deyilə bilər ki: Sözün "bərabər" olmasının mənas(n)ı; Quran, Tövrat

və İncilin birlikdə insanları, ona, yəni tövhid sözünə dəvət edir

olmalarıdır. Əgər məqsəd bu isə, bu vəziyyətdə, "Allahdan başqasına

qulluq etməyək." deyə başlayan ifadə, gerçək şərhin,

üzərində sözbirliği edilən sözün yerinə qoyulmasına bir

nümunə meydana gətirmiş olar. Bu deməkdir ki: Onların bu sözə istiqamətli

mənfi şərhlərindən, sözü ehtiraslarına uyğunlaşdırmalarından,

Tanrının insana hulul etməsi, oğul əldə etməsi, üç uknumdan

meydana gəlməsi kimi yaraşdırmalarından, xaxamlara, keşişlərə

və kardinallara qulluq təqdim edilməsindən imtina etmələri nəzərdə tutular.

Bu səbəbdən belə bir məna əldə etmiş olarıq: Bizimlə sizin aranızda

bərabər olan tövhid sözünə gəlin. Tövhidin gərəyi də, Allaha ortaq

qaçışlan saxta ilahları rədd etmək, Allahdan başqa Rəblər əldə etməkdən

imtina etməkdir.

Ayənin sonunda iştirak edən: "Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: "Şahid

olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq." ifadəsi, ilk mənas(n)ı dəstəklər

xüsusiyyətdədir. Buna görə mənanın konkret qarşılığı bu olur: Onları

bu sözə, yəni "Allahdan başqasına qulluq etməyək" sözünə

dəvət etməsi istənir. Bu, Allah qatında tək din olan Allaha

təslim (İslam) meydana gəlin gərəyidir. Heç şübhəsiz, İslam da tövhidin

bir gərəyidir; ancaq ayədəki çağırış, əməli tövhidə istiqamətlidir.

Sırf Allahın birliyinə inanmaq deyil, eyni zamanda Allahdan başqasına

istiqamətli ibadəti rədd etmək yəni. Nə demək istədiyimi an-

lamış olmalısınız.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq

və Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin."

Bu ifadə, ayənin baş qisimində keçən "bərabər söz"ün şərhi

xüsusiyyətindədir və bu Allaha təslim (İslam) olmanın bir gərəyidir.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək." ifadəsinin hədəfi, Allahdan

başqasına istiqamətli qulluğu olumsuzlamaktır, Allaha istiqamətli

ibadəti olumlamak deyil. Necə ki daha əvvəl ixlas (La ilahə

illəllah) sözünü açıqlayarkən də buna diqqət çəkmiş və demişdik

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................141

ki: "İlləllah" sözünün cümlə içində "istisna" deyil də "əvəz" olması,

cümlənin, ilahın varlığını olumlamak deyil, ortaqları olumsuzlamak

məqsədinə istiqamətli olmasını tələb edir. Çünki Quranda, ilahın

varlığı və həqiqətini olumlamaya qəti bir mövzu olaraq baxılar.

İfadənin axışı, ibadət daxilində şiryi olumsuzlamaya istiqamətli

olduğu və bununla, özündə şirk ünsürünü saxlayan İsanın

Allahın oğulu olması, Allahın üç uknumdan meydana gəlmiş olması

kimi inancların mənfilənmədiyi üçün, dərhal ardından bu ifadəyə

yer verilmişdir: "ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb

də bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." Çünki ibadətin

"Allaha istiqamətli ibadət" olaraq adlandırılması, onu həqiqətən

Allaha istiqamətli ibadət etməz, inanc sistemi və ürək şirkdən qaynaqlanan

pozğun inanış və fikirlərdən təmizlənmədikcə, mücərrədlənmədikcə.

Əks halda o ibadət, ortaqları olan bir ilaha istiqamətli

olar. İki ortaqdan birinə istiqamətli olaraq reallaşdırılan ibadət, o-

nun adına və ona istiqamətli edilmiş olsa da, şirk mənşəli olmaqdan

çıxmaz. Çünki bu ibadət, iki və ya daha çox ortaq içində birinə

isabət etmiş bir pay kimi olar. Bu səbəbdən başqasına istiqamətli ibadət

sayılmaqdan çıxmaz.

İşdə Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) uca Allahın əmri

istiqamətində buna dəvət edir və ayədə iştirak edən bu ifadələr bu

nöqtəyə təmas edir: "Allahdan başqasına qulluq etməyək,

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da

bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." Peyğəmbərlik

missiyasının məqsədi də bu ifadələrdə yekunlaşdırılmaqdadır.

Peyğəmbərlər bütün insanları xitab edərək bu çağırışda

ol/tapılmış, bu mesajı yaymışlar.

"İnsanlar bir tək ümmət idi." (Bəqərə, 213) ayəsinin təfsiri çərçivəsində

bunları söyləmişdik: Peyğəmbərlik ilahi bir diriliş, gerçək

bir oyanışdır. Onunla dini mesajın yayılması hədəflənər. Dinin gerçək

hədəfi isə, insan birliyinin həyatında tarazlığı meydana gətirməkdir.

Bunu, fərd olaraq insanın həyatının balanslı olması izlər. Belə

142........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ce hər kəs tam mənasıyla öz təbiətin, yaradılış sisteminin özü

üçün nəzərdə tutduğu mövqeyə enər. Buna söykənən olaraq cəmiyyətə, ədalət

və tarazlıq əsaslı öz təbiətin nəzərdə tutduğu xoşbəxtliyi reallaşdırma

azadlığı bəxş edilmiş olar. Belə bir atmosferdə, fərd də mütləq

olaraq azaddır. Düşüncəsinin və iradəsinin əlverişli olduğu ölçüdə həyatdan

faydalanma haqqına malikdir. Bunun tək şərti, ictimai

həyata zərər verməməkdir. Bunların hamısı da Allaha qulluq və təslimiyyət

və qeybin suverenliyi və nüfuzuna boyun əyməklə qeydlidir.

Yekunlaşdıracaq olsaq: Peyğəmbərlər (ə.s) fərd və cəmiyyət olaraq

insanları fitrətlərinə uyğun düşən tövhid inancına çağırmışlar.

Ki tövhid inancı, fərdi və ictimai davranışlar əsasında Allaha

təslim olmağı, ədalət və tarazlığı təsirli etməyi nəzərdə tutar. Yəni

həyata haqqlarında bərabərliyi, saleh iradə və saleh əməldə də azadlığı

təmin edər.

Bütün bunları reallaşdırmanın tək yolu, ixtilaf səbəblərini,

haqsız yerə zülm etməyi, güc istifadə etməni zəifləri əzmə və kölələşdirmə

vasitəs(n)i halına gətirməyi və zəifləyərin güclülərə qulluq təqdim etməsini

doğuran şərtləri ortadan qaldırmaqdır. Çünki Allahdan başqa

ilah yoxdur, Allahdan başqa Rəb yoxdur, hakimiyyət tək və ortaqsız

Allahındır.

İşdə təfsirini təqdim etdiyimiz, "Allahdan başqasına qulluq etməyək,

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da

bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." tərcüməsindəki ayənin ehtiva etdiyi

mesaj budur.

Uca Allah, bir ayədə Hz. Yusufun diliylə belə buyurur: "Ey

zindan yoldaşlarım, bir-birindən ayrı bir çox Rəblərmi daha

xeyirlidir, yoxsa kahhar olan bir tək Allahmı? Sizin Allahdan

başqa tapındıqlarınız, Allahın özlərinə heç bir səlahiyyət vermədiyi,

sizin və atalarınızın ad olaraq adlandırdıqlarınızdan başqası deyil.

Hökm yalnız Allahındır. O, özündən başqasına qul

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................143

luk etməmənizi əmr etmişdir. Dümdüz din işdə budur." (Yusuf, 3940)

Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Onlar, Allahı buraxıb

alimlərini və rahiblərini Rəblər əldə etdilər və Məryəm oğulu Məsihi

də. Halbuki onlara, özündən başqa ilah olmayan tək bir ilaha

qulluq etməkdən başqa bir şey əmr edilmədi." (Tövbə, 31) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Qurani Kərim; Nuh, Hud, Saleh, İbrahim, Şuayb, Musa və İsa

(ə.s) kimi keçmiş peyğəmbərlərin öz ümmətlərinə bu mesajı

ehtiva edən sözlər söylədiklərini köçürər. Məsələn, Hz. Nuh belə deyər:

"Rəbbim, həqiqətən onlar mənə üsyan etdilər; mal və uşaqları

özlərinə ziyandan başqa bir şey artırmayan kəslərə peyklər."

(Nuh, 21) Hz. Hud soydaşlarına belə səslənər: "Siz, hər yüksəkcə

yerə bir abidə tikib əylənib əylənirsinizmi? Ölümsüz

qılınmaq ümidiylə sənət strukturlarımı əldə edirsiniz? Tutub

tutduğunuz zaman da zorbalar kimimi tutursunuz?" (Şuəra,

128-130) Hz. Saleh soydaşlarına bunları söyləyər: "Və həddindən artıq gedənlərin

əmrinə itaət etməyin." (Şuəra, 151) Hz. İbrahim atasına və soydaşlarına

belə deyər: "Sizin, qarşılarında bel büküb əyilməkdə olduğunuz

bu heykəllər nədir? "Biz atalarımızı bunlara tapınır tapdıq."

dedilər. Dedi ki: And olsun, siz və atalarınız açıq-aşkar bir pozğunluq

içindəsiniz." (Ənbiya, 54) Uca Allah bir ayədə Musa və qardaşına

belə xitab edər: "İkiniz Firona gedin; çünki o, azmış

var... Haydı ona gedin və dəyin ki: Biz sənin Rəbbinin elçiləriyik,

İsrailoğullarını bizimlə birlikdə göndər və onlara artıq əzab

vermə." (Taha, 43-47) Hz. İsa soydaşlarına belə səslənər: "...haqqında

ixtilafa düşdüklərinizin bir qisimini sizə açıqlamaq üçün də.

Elə isə Allahdan çəkinin və mənə itaət edin." (Zuxruf, 63)

Bu halda fitrət dini; azğınlığı, təxribatlığı, xoşbəxtliyin təməlini

yıxan/yuyun haqsız suverenlik və zülmləri, haqq və həqiqət quruluşunu təxrib

edən sistemləri mənfilər. Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) vida

həcci əsnasında etdiyi danışmada bu gerçəyə işarə etmişdir.

144........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

(Məsudu "Murucuq Zeheb" adlı əsərində hicrətin onuncu ili hadisələri

daxilində bundan danışar.) Orada Peyğəmbər belə buyurar:

"Xəbəriniz olsun! Zaman döndü gəzdi, təkrar uca Allahın

göyləri və yeri yaratdığı günkü şəklini aldı." Peyğəmbərimiz (s. a. a)

burada, İslamın davranışlara suveren olması surətiylə insanların

təkrar fitrətlərinin fəaliyyəti altına girmiş olmalarına işarə edir

kimidir.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək." ifadəsi, peyğəmbərlik

missiyasının məqsədini əhatə edir olması baxımından suverenliyin

səbəbini və özünü də açıqlayıcı xüsusiyyətdədir.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq

qaçmayaq." ifadəsinə gəlincə; ilahlıq mövqes(n)i, hər şeyin, hər

baxımdan sığınacağı, güvənib söykən/dözdüyü bir mövqedir. O qədər çoxluğu,

əlaqələri və ortaq ehtiyacları etibarıyla bütün varlıqların kamal mənşəs(n)i

də odur. Əşyanın hədəfi olan bütün kamallar bu mövqedən qaynaqlanar.

Bu nöqtə, ancaq söz mövzusu mövqenin hər şeyin rəhbərliyi

səlahiyyətində olan tək hökmdar olması vəziyyətində reallaşa bilər;

çoxluq bununla uyğun gəlməz.

Bu halda Allaha ibadət etmək bir zərurətdir. Çünki O, ortağı

ol/tapılmayan tək ilahdır. Bu səbəbdən ONA istiqamətli ibadətə bir

başqasının ortaq edilməməsi lazımdır. Digər bir ifadəylə: Bu kainatın

və onun daxilində olan bütün varlıqların bir tək mövqedən

başqasına boyun əyməsi, bir tək mövqedən başqasının qarşısında

kiçilməsi doğru deyil, caiz deyil. Çünki qulluq və itaət

mövqesində olan varlıqların bir tək nizama bağlı olmalarından,

ayrıca varlıqları da bir-birləriylə əlaqəli olduğundan yalnız bir tək

Rəbləri olması lazımdır, bir tək yaradıcıları olduğu kimi.

"Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin."

ifadəsinə gəlincə; insan birliyi, bir çox fərdi və dəyişik kəsləri

bünyəsində saxlayır olmasına qarşı bir tək həqiqətin, yəni

insan növü gerçəyinin davamıdır. Yaradıcı və yoxdan var edici gücün

bütün insanlar arasında bərabər şəkildə dağıt/paylamış olduğu hakkediş və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................145

yapabilirlik qabiliyyətləri, bütün insanların həyata haqqları əsasında da

bərabər və eyni səviyyədə olmalarını tələb edir.

Ümumi insani hədiyyələrdən olan həyatın üstünlüklərinə sahib olmada

fərdlərin vəziyyət və qabiliyyətlərinin fərqli olmasına gəlincə;

bunlar burada və ya burada xüsusi ifadə edilər olaraq ortaya çıxarlar və

bunların ancaq istəndiyində insanlığa təqdim edilməsi lazımdır. Məsələn;

evlilik, doğum və müalicə ümumi insani ehtiyaclardandır. Lakin evlilik,

yetkinlik çağına çatmış kişi və ya qadın insan üçün; doğum, qadın

insan üçün; müalicə isə, xəstə insan üçün söz mövzusudur.

Qısaca; ictimai insanın fərdləri, bənzər və tək bir gerçəyin

bənzər uzadılmalarıdırlar. Bu səbəbdən fərdlərin heç birinin, özü

bərabər bir öhdəçiliyin altına girmədən, iradə və hevasını digərlərinə

yükləməsi doğru deyil. Buna həyatın üstünlüklərinə sahib

olma barəsində həmrəylik içində olma deyilir. Cəmiyyətin və ya

fərdin bir fərdə, yəni bütünün və ya parçanın bir parçaya, onu bütünün

parçası olmaqdan çıxaracaq, bərabərlik səviyyəsinin üstündə Tahakküm

və suverenlik nöqtəsinə çatdırıb iradəsinə təbii/tabe olunan bir

Rəb halına gətirəcək, düzümünləri mütləq olaraq ələ alacaq, əmr və

qadağanlarına qəti olaraq uyğun gəliləcək bir mövqeyə gətirmək surətiylə

boyun əyməsi, uyğun gəlməsi, nüfuzunu tanıması, fitrətin ləğvi və insanlıq

binasının yıxılması mənasını verər.

Eyni

şəkildə, Rəblik mövqes(n)i də sırf Allaha özgüdür; ONdan

başqa Rəb yoxdur. Bu səbəbdən insanın özünü belə bir mövqedə

görməsi, əksinə söz mövzusu olmadan özü kimi birinə dilədiyi

kimi davranması, Allahdan başqasını Rəb əldə etməkdir ki, Allahın

əmrinə təslim olmuş bir kimsə belə bir şeyə cürət etməz.

Buna görə; "Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər

əldə etməsin." ifadəsi, iki dəlili ehtiva etməkdədir. Birincisi; insan fərdləri,

bir bütünün parçalarıdır. İkincisi; Rəblik, ilahlığa xas bir mövqedir.

"Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq."

Burada Hz. Peyğəmbər və ona təbii/tabe olanların, Allahın məmnun

146........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olduğu din olan İslam üzrə olduğuna şahid olunması istənir.

Necə ki ulu Allah; "Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır." (Al/götürü

İmran, 19) buyurmuşdur. Beləcə onların hüsumətləri və bu çərçivədə

irəli sürdükləri dəlilləri etibarsız qılınmış olur. Çünki haqqa

və haqqın yanında olanlara qarşı irəli sürüləcək dəlil ol/tapıla bilməz.

Bu ayədə, ayrıca ibadətdə tövhidin, İslamın bir gərəyi olduğuna

işarə edilir.