Əlavə 3 azərbaycan respublikasi

III FƏSİL

SÖZÜN PROSODİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN

EKSPERİMENTAL-FONETİK TƏHLİLİ
Demək olar ki, bütün elm sahələrinin əsasında eksperiment durarsa, bu zaman aparılmış tədqiqat işlərində əldə edilən nəticələr daha real ola bilər. Çünki hadisələrin reallığını, həyatı düzgün əks etdirdiyini yalnız eksperimentlə yoxladıqdan sonra dəqiqləşdirmək mümkündür. Hələ keçən əsrin əvvəllərində dilçilikdə tətbiq olunan metodların subyektiv və obyektiv olmasını qeyd etmiş L.V.Şerba yazırdı ki, obyektiv metod subyektivdən hər şeydən əvvəl onunla fərqlənir ki, o, predmetə xas olan qanunauyğunluqların aşkar edilməsində tədqiqatçının subyektiv mülahizələrinə deyil, müxtəlif dəqiq elektro-akustik cihazların tətbiqi ilə əldə edilən nəticələrə əsaslanır[133, s.137-138]. Dahi alimdə belə bir fikrin formalaşması heç də təsadüfi olma­mışdır, çünki “o, elmi araşdırmalarının ilk dövrlərindən başlayaraq, eksperimentdən istifadə etməyi üstün tutmuşdur. Bu bacarığa və eksperimental fonetikanın sirlərinə o, hələ 1907-1908-ci illərdə Parisdə Ə.P.Russlonun rəhbərliyi altında tədqiqat işini yerinə yetirərkən nail olmuşdur”[96, s.4]. O, yaradıcılığında obyektiv metoda geniş yer vermişdir. Ancaq o da qeyd olunmuşdur ki, həmin metodlar (obyektiv və subyektiv) bir-birlərini tamamladıqlarından, onların arasından qəti sərhəd çəkmək də qeyri-mümkündür.

J.A.Boduen de Kurtene, Daniyel Bolincer, L.R.Zinder, F.R.Palmer, F.Y.Veysəlli və başqa bu kimi tanınmış dilçilər “linqvistik ideyaların eksperiment yolu ilə həyata keçirilməsinə öz müsbət təsirlərini göstərmişlər” [51, s.161]. Deməli, istər J.A.Boduen de Kurtenenin, istərsə də digər tədqiqatçıların dilçilik elminə töhfə etdikləri yenilik­lərin özləri də eksperimental tədqiqat işlərinin sayəsində əldə edilmişdir.

“Dünya dilçilik elmində bir bütöv kimi yaranan milli dillərin az-çox dərəcədə öyrənilməsi təcrübəsindən asılı olmayaraq, təcrübi fonetik tədqiqat üsulları ümumbə­şəridir, texniki cəhətdən bütün dillərin səs qurumunun və fonoloji sistemlərinin öyrənilməsinə eyni dərəcədə tətbiq edilə bilər “[51, s.157]. Deməli, eyni bir metodla ingilis, Azərbaycan, fransız və s. dilləri heç bir çətinlik olmadan tədqiq etmək müm­kündür. Əldə olan mənbələr bu tədqiqat üsulunun tarixi haqqında müəyyən məlumat versə də, onlar bu zəngin yanaşma üsullarını tam mənada açıqlaya bilmir. Hələ də metodların və üsulların axtarışları davam edir. “Elə son dövrlər ABŞ-da, Almaniya və Fransada meydana gəlmiş yeni elektro-akustik cihazlar bu fikri bir daha təsdiq edir. ABŞ-da məşhur KEY firması kompüter tətbiqi ilə danışığın tədqiqi ilə yaxından məşğul olan laboratoriya yaratmışdır” [51, s.157]. Bu laboratoriyada müxtəlif struk­turlu dillər təhlil olunmuş və mübahisə doğuran məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir.

Eksperimental tədqiqat işləri birbaşa canlı dillərlə bağlı hadisədir, çünki dil, dil daşıyıcılarının canlı ünsiyyətində öz real ifadəsini tapır. Ona görə də bütün elm sahələrində, o cümlədən dilçilikdə irəli sürülən yeni fikirlər heç də hamı tərəfindən birmənalı qəbul olunmur. Mövcud köhnə fikir heç də asanlıqla yeniliyi qəbul etmək istəmədiyindən, tədqiqatçılar, yəni dilçi alimlər irəli sürdükləri yeni fikirləri əsaslandırmaq və sübuta yetirmək üçün eksperimentdən istifadə etməli olurlar.

Kommunikativ proses mürəkkəb dil hadisəsi kimi dilin bütün aspektlərini özündə ehtiva edir. Bu prosesdə elə vahidlər olur ki, onların sübutuna ehtiyac duyulmur və onların təbiəti və funksiyası birmənalı şəkildə hamı tərəfindən qəbul olunur. Məsələn, ingilis və Azərbaycan dillərində “hand” – “əl”; “room” – “otaq” sözlərinin nitq hissələrinə görə bölgüsündə ismə aid olması, “to go” – “getmək” sözlərinin hərəkət bildirmələri və feilə məxsus olmaları və yaxud “Uşaq bağçada oynayır” – “The child plays in the garden” cümlələrinin sadə olması, üç cümlə üzvündən (mübtəda, xəbər, yer zərfliyi) ibarət olmaları məlum hadisədir və bu heç kəsdə şübhə doğurmur. Lakin dildə mübahisə doğuran, mövcudluğunun sübuta yetirilməsinə ehtiyac duyulan elə dil hadisələri də vardır ki, obyektiv metodlardan istifadə etmədən onları sübuta yetirmək qeyri-mümkündür.

Dildə mövcud olan diftonqların bölünməz olduğunu, sait səslərin uzun və qısa tələffüz edildiyini, ümumiyyətlə, Azərbaycan dili kimi dillərdə diftonqların olub-olmadığını, sözdə vurğunun yerinin dəyişməsi ilə söz mənasının dəyişib-dəyişmədiyini və nəhayət, dil vahidlərinin danışıq aktında hansı variasiyalara məruz qaldığını və s. faktları müəyyənləşdirmək üçün subyektiv müşahidələrə əsaslanıb fikir söyləmək müəyyən mübahisələrə və ya ziddiyyətli fikirlərin formalaşmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də tədqiqatçıların eksperimentə müraciət etmələri zərurətdən irəli gələn hadisədir və elmin inkişafı üçün zəruri şərtlərdəndir.

İngilis dilində fonemlərin distinktiv funksiyası kimi mübahisəli məsələni təhlil edən D.Counz qeyd etmişdir ki, bunun adi şəkildə həlli qeyri-mümkündür, bunun üçün lazımi texniki aparaturaya ehtiyac duyulur [168, s.169]. Eksperimentlə yerinə yetirilən tədqiqat işlərinin üstün cəhətləri R.Konrad tərəfindən də vurğulanmışdır. Onun fikrincə, “eksperimental fonetika canlı danışığı müxtəlif elmi-texniki instrumentlərin köməkliyi ilə əsaslı və sistemli təhlil edir” [174, s.178]. Onu da qeyd edək ki, ingilis dilinin Amerikan, Britaniya, Kanada və s. variantlarının təhlillərinə həsr olunmuş tədqiqat işlərində eksperimental metoddan daha çox istifadə olunmuşdur (D.Counz, P.Roacn, Ph.Liebermann və b.).

İngilis dilini xarici dil kimi öyrənən azərbaycanlılar nəinki sözlərin seqment tərkibləri ilə, həm də superseqment vahidləri ilə bağlı müəyyən çətinliklərlə qarşılaş­malı olurlar. Ünsiyyət prosesində istifadə olunan hər bir dil vahidinin norma baxımından düzgün tələffüz edilib-edilmədiyi yalnız eksperimentlə dəqiqləşdirilməli hadisədir. Çünki tələffüz prosesində elə fonetik dəyişikliklər baş verir ki, onları adi müşahidə etməklə və ya dinləməklə dəqiqləşdirmək qeyri-mümkündür.

A.M.Smirnitski danışıq aktında baş verən bu vəziyyəti görmüş və öz münasibətini bildirmişdir. O, yazmışdır ki, ingilis dilində danışıq zamanı tələffüz edilən hər bir vahidi transkripsiyada əks etdirərkən heç də danışığın bütün incəlikləri öz ifadəsini tapmır [120, s.15]. Bunu da onunla izah etmək olar ki, danışıqla bağlı bütün incəlikləri əks etdirmək üçün kifayət qədər işarə yoxdur.

Hər bir tədqiqat işində eksperimental metodlardan istifadə olunması tədqiqat işinin səmərəliliyini və əhəmiyyətini artırır. Xüsusən dil sisteminin fonetika-fonologiya sahəsi üzrə yerinə yetirilən tədqiqat işlərində eksperimental metodlardan səmərəli və dəyərincə istifadə olunması vacib şərtlərdəndir. “Doğrudan da, dilçiliyin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada fikir müxtəlifliyi və ideyalar zənginliyi fonetikadakı kimi rəngarəng olsun” [51,s .161]. Məhz eksperiment sayəsində tədqiqatçının irəli sürdüyü fikirlər süzgəcdən keçirilir, hansının gerçəkliyə uyğun gəldiyi danılmaz faktlarla sübuta yetirilir. Ona görə də son dövrlər respublikamızda istər ana dilimizin, istərsə də öyrənilən xarici dillərin fonetika və fonologiyasına həsr olunmuş tədqiqat işlərində müasir eksperimental metodlardan istifadəyə üstünlük verilmişdir (F.Y.Veysəlli, S.M.Babayev, T.Hidayətzadə, F.H.Zeynalov, D.N.Yunu­sov, F.Ə.Aslanov və b.).

Bu növ tədqiqat işlərinin elmi dəyərini yüksək qiymətləndirən tanınmış alim L.V.Şerba yazmışdır: “Mən deyərdim ki, eksperimentsiz dilçiliyin sahələri ilə məşğul olmaq qeyri-mümkündür” [132, s.259]. L.V.Şerbanın bu fikri ona əsaslanır ki, “subyektiv metodla əldə edilənlər subyektiv xarakterli olur. Ona görə də bu cür işlərdən əl çəkilməlidir. Bu mənada onun qeyd etmiş olduğu belə bir fikir də ...mənim linqvistik fikirlərimin əsasında eksperimentlə əldə etdiyim dil faktları durur” maraq doğurur”[132, s.260]. Tanınmış alim onu da qeyd etmişdir ki, hər bir tədqiqatda əldə edilən faktların reallığa cavab verib-verməməsi yoxlanılmalıdır [132, s.259]. Buradan aydın olur ki, L.V.Şerba eksperimenti eksperiment xatirinə yox, öz müəllimi P.Y.Russlonun iş metoduna sadiq qalaraq, ondan hər hansı bir dil hadisəsini yoxlamaq üçün istifadə etmişdir.

Xarici dildə danışan azərbaycanlılar əksər hallarda yol verdikləri səhvləri özləri də hiss etmirlər. Ona görə də onlara bu və ya digər dil hadisəsi ilə bağlı yol verdikləri səhvləri xatırlatdıqda, onlar təəccüblənir və cavabları da əksərən bu olur ki, necə olub mən bunu belə demişəm?! Daha doğrusu, belə bir vəziyyət həm dil daşıyıcılarının, həm də bu dili öyrənən əcnəbilərin danışığında müşahidə olunmuşdur. Bu da ondan irəli gəlir ki, hər bir danışan öz nitqini daha məqbul hesab edir və normadan yayınma­ları hiss etmir. Danışan öz nitqini başqaları ilə müqayisədə, norma kimi qəbul edir. Məsələn, Azərbaycan dilində /ar´zu/ ikihecalı sözünün tələffüzündə dilin prosodik strukturuna əsasən vurğu ikinci hecanın üzərinə düşdüyü halda, bəzən həmin sözün /´arzu/ şəklində, yəni sözün birinci hecasının vurğu altında deyilməsi variantına da rast gəlirik. Eksperimentin özəlliklərindən biri də odur ki, eksperimental tədqiqatların sayəsində əldə edilən faktlardan çıxış edərək, danışan və dinləyənin kimliyini, onun Amerikadan, Kanadadan və ya İngiltərədən və yaxud Azərbaycanın hansı bölgəsindən olduğunu müəyyənləş­dir­mək mümkündür. Ünsiyyətlə bağlı olan bütün bu dil incəlikləri elektro-akustik cihazlar vasitəsi ilə qeydə alınaraq yoxlanılmışdır. Təhlil göstərir ki, dilçilikdə mübahisələrə səbəb olan bəzi problem məsələlər dilçi alimlərin (L.V.Şerba, L.R.Zin­der, D.Counz, Q.P.Torsuyev, D.L.Bolinger, D.Kristal, A.C.Gimson, O.fon Essen, O.Dikuşina, S.M.Babayev, T.Hidayətzadə, F.Y.Veysəli, D.N.Yunusov, F.H.Zeynalov, A.Axundov, Ş.Abdullayev və b.) eksperimental axtarışları sayəsində öz həllini tapmışdır.

Məlum məsələdir ki, eksperimental-fonetika dilin səs sistemini cihazlarla öyrə­nən dilçiliyin bir bölməsidir. Burada dillərin artikulyator və akustik xüsusiyyətləri öz elmi həllini tapa bilmişdir. Eksperimental fonetikanın meydana gəlməsi bir tərəfdən fonetikaya aid aparılan tədqiqat işlərinin nəticələrinə inamı artırdı, digər tərəfdən isə fonetikanın dəqiq elm kimi nüfuzunun artmasına səbəb olmuşdur. “Əgər eksperi­mental fonetikanın meydana gəldiyi ilkin mərhələdə yalnız V.A.Boqoroditskinin, L.V.Şerbanın təşkil etdikləri laboratoriyaların adını çəkmək olurdusa, indi Moskva, Minsk, Kiyev, Tbilisi, Alma-ata, Tallin, Bakı və s. şəhərlərdə də təşkil edilmiş eksperimental fonetika laboratoriyaları fəaliyyət göstərir və bu laboratoriyalar öz plan işlərinə görə bir-birlərini təkrar etmirlər. Həmin laboratoriyaların müxtəlif dillərin fonetik sistemlərinin tədqiqinə dair iş planları geniş olub, seqment və superseqment vahid və hadisələrin tədqiqini əhatə edir” [51, s.168].

Nəinki ayrı-ayrı dillərin, həm də ümumi və müqayisəli dilçiliyə dair mübahisəli fikirləri sübuta yetirmək üçün aparılan araşdırmalarda eksperimental metodlardan daha geniş səviyyədə istifadə olunmuşdur və hal-hazırda da bu səpkili işlərə daha çox maraq göstərilir. “Ona görə də eksperimental-fonetikaya dilçilikdə dil hadisələrinin öyrənilməsinə xidmət edən metodlar məcmusu kimi yanaşmışlar” [20, s.426]. “Dilçilik ensiklopediyası”nda o da qeyd olunmuşdur ki, “dil vahidlərinin səs tərəfinin dəqiq təhlilini verən eksperimental-fonetika fonetik qanunauyğunluqların öyrənilməsində mühüm yer tutur” [51, s.426].

A.Axundov isə elmdə təcrübənin rolunu belə ümumiləşdirmişdir: “Təcrübə öyrənilən hadisə üzərində qurulan elmi sınaq deməkdir. Müşahidə nəticəsində toplanmış mate­rial məhz elmi cəhətdən sınaqdan keçirildikdən sonra öz elmi izahını tapır” [7, s.196].

A.Axundovun irəli sürdüyü fikirdən məlum olur ki, təcrübədə özünü təsdiqlə­məyən bu və ya digər hadisə elmi cəhətdən məqbul sayılmır. Elə bu səbəbdən də A.Axundov təcrübəyə əsaslanaraq yerinə yetirilən işləri yüksək dəyərləndirir. Təcrübənin müxtəlif formaları mövcuddur. Dilin fonetik strukturunun öyrənilməsində daha çox laboratoriya təcrübəsindən istifadə olunur. Eksperimentin tətbiqi ilə bağlı L.R.Zinder L.V.Şerbanın belə bir fikrini yüksək dəyərləndirərək yazmışdır ki, yalnız eksperiment dil sistemində mümkün olmayanları, yəni çatışmazlıqları üzə çıxarmağa qadirdir [97, s.19].

Eksperiment müşahidədən onunla fərqlənir ki, tədqiqatçı burada tədqiq olunan obyekti yalnız müxtəlif hallarda passiv şəkildə nəzərdən keçirmir, həm də obyekti müəyyən bir vəziyyətə salır ki, bu vəziyyətlə onu maraqlandıran obyekt arasında hansı bir əlaqə olduğunu müəyyənləşdirsin. Həm də eksperiment müşahidəyə nisbətən daha qənaətcildir və az vaxt tələb olunur.

Fonetika üzrə eksperimental tədqiqat işlərində müxtəlif elektro-akustik cihaz­lar­dan istifadə olunduğunu əsas götürərək, “eksperimental-fonetika” əvəzində “instru­mental fonetika” termininin işlədilməsini təklif edənlər olsa da, L.R.Zinder belə bir fikrin yanlış olduğunu qeyd etmişdir. Unutmaq olmaz ki, “fonetik tədqiqatlarda eks­periment iki üsulla yerinə yetirilir: eşitmə yolu ilə və xüsusi cihazlarla. Elə bu səbəb­dən də birincini subyektiv, ikincini isə obyektiv üsul kimi qeyd etmişlər” [97, s.20]. Deməli, eksperimentin sözün prosodik vasitələrinin xüsusiyyətlərinin üzə çıxa­rıl­masında və onların kommunikativ prosesdə reallıqla nə dərəcədə uyğunlaşmasında oynadığı əhəmiyyəti nəzərə alaraq, biz də tədqiqat işimizi elə bu üsullarla yerinə yetirmişik. Məhz bu metodlar bizə söz prosodikasının strukturu, xüsusiyyətləri, onun digər dil vahidlərinin prosodik xüsusiyyətlərindən fərqli olduğunu üzə çıxarmağa imkan vermişdir. Eksperiment vasitəsilə baş vermiş dil hadisəsi haqqında fikir ya təsdiqlənir, ya da inkar edilir.

N.J.Jinkinin öz araşdırmaları sayəsində belə bir qənaətə gəlir ki, dil və danışıq ayrı-ayrı yox, bir-birini tamamlayan formada araşdırılsa, daha səmərəli olar. O, hesab edir ki, dil və danışıq mürəkkəb strukturlu, bir-birilə əlaqədar informatik sistem kimi nəzərdən keçirilməlidir [94, s.53]. Onun belə bir fikri də elmi cəhətdən maraq doğurmuşdur ki, intellektdən dil sahəsinə - danışığa, yəni mənanın kodlaşdığı yerə yol gedir. Bu cür nəzəri fikirlərin praktik cəhətdən nə səviyyədə gerçəkliyə uyğun gəldiyinin sadəcə qəbul edilməsi düzgün olmazdı, bu fikrin gerçək olduğunu yoxlamaq üçün təcrübəyə müraciət olunmuşdur. İstər ingilis, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində sözlərin prosodik strukturunu təşkil edən vasitələrin mövcud­luğu və onlarsız kommunikasiyanın qeyri-mümkünlüyü haqqında nəzəri fikirləri [2; 7; 18; 43 və s.] sadəcə qəbul etməkdən çox, onların təcrübədə sınaqdan keçirilməsinə ehtiyac duyulur. Ola bilsin ki, müəyyən bir dövrdə müəyyən dil hadisəsi ilə əlaqədar irəli sürülmüş fikir həmin zaman kəsiyi üçün real görünsün. Lakin dilçilik elmi də dövr keçdikcə təkmilləşir və inkişaf edir. Elmin, texnikanın inkişafı, əldə edilmiş yeni texniki imkanlarımız bizə imkan verir ki, mövcud fikirləri bir daha nəzərdən keçirək, tədqiqat obyekti kimi onlara həm yanaşma metodumuzu, həm də münasibətimizi dəyişək. Məsələn, texniki təchizatın lazımi səviyyədə olmadığı bir vaxtda ingilis dilinin söz vurğusu haqqında dəqiq fikir söyləmək, onun dinamik və yaxud melodik vurğu olduğu, heca və söz daxilində fonemlərin kombinator və distributiv xüsusiy­yətləri haqqında dəqiq məlumat söyləməyin mümkünsüz olduğu halda, hazırda bu cür dil hadisələrini araşdırmaq elə bir çətinlik yaratmır. Aparılmış təcrübələr mübahisəli fikirlərə son qoymuş və ingilis dilində söz vurğusunun əsasən dinamik vurğu olduğu fikri öz təsdiqini tapmışdır. Bu cür problemlərin həllinin eksperimentsiz mümkünsüz olduğunu göstərən Q.P.Tor­su­yev yazmışdır ki, ingilis və rus dillərində söz vurğusunun əsaslı müqayisəli xarakteristikasının müəyyənləşdirilməsi yalnız eksperi­ment yolu ilə mümkündür[128, s.179]. Şübhəsiz ki, eyni fikri ingilis və Azərbaycan dillərində sözün prosodik xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi və müqayisəsi sahəsi üçün də söyləmək olar.

Söz prosodikasının əsas vasitələrindən olan vurğu, onun komponentləri (ton, intensivlik, zaman), temp, tembr, ritm və s. kimi problemlərin araşdırılmasına həsr olunmuş tədqiqat işlərində eksperimentin səmərəli və düzgün şəkildə tətbiqi işin uğurlu nəticələnməsini təmin edən şərtlərdəndir. Dilin müəyyən aspektləri üzrə aparılan müqayisələr, məlum məsələdir ki, elmi cəhətdən əsaslandırılmış faktlar əsasında mümkündür. Bu cür elmi faktlar da öz növbəsində bu və ya digər dilin canlı danışığının eksperimentlə tədqiqi əsasında müəyyənləşir.

Azərbaycan dilinin fonem sistemini, onun intonasiya və aksent xüsusiyyətlərini tədqiq edərkən, dilçi alimlərimiz (Ə.Dəmirçizadə, A.Axundov, S.M.Babayev, F.Y.Vey­səlli, T.Hidayətzadə, D.N.Yunusov, F.H.Zeynalov, F.Ə.Aslanov, Ş.Abdul­layev və b.) eksperimentdən bacarıqla və məqsədəuyğun şəkildə istifadə etmiş və uğurlu nəticələr əldə etmişlər. Bu da Azərbaycanda dilçiliyin eksperimental fonetika sahəsinin uğurlu inkişaf dinamikasından xəbər verir.

İngilis dilinin fonetikası və fonologiyasına həsr olunmuş müasir tədqiqat işlərinin əsasında eksperimentlə əldə edilmiş elmi faktlar durur [92; 127; 138; 143; 155; 164; 168; 176; 181; 186; 197; 200 və s.].

İşin gedişatı əsnasında məlum olmuşdur ki, tədqiqat işində obyektiv metodların tətbiqi heç də eksperimentatorların rolunu aşağılamır, çünki elə universal cihazlar yoxdur ki, onlar eyni vaxtda nitqin bütün parametrlərini qeydə alıb təhlil etmiş olsun. Hər bir cihaz nitqin müəyyən bir sahəsinin təhlili ilə məşğul olur. Tədqiqatçıdan da tələb olunur ki, o, istifadə etdiyi texniki aparatın işləmə və təhlil etmə imkanlarını nəzərə alsın, yayınmalar baş verdiyi hallarda, baş verən dəyişiklikləri müqayisə edib düzgün nəticə əldə edə bilsin. Ona görə də hər bir eksperimentin həyata keçirilmə­sində tədqiqatçı mərkəzdə olmalı və bütün baş verənlərə münasibət bildirməyə hazır olmalıdır. Lakin bir məsələ də qeyd olunmalıdır ki, mövcud müasir texniki cihazlar mürəkkəb olduğundan, tədqiqatçının həmin cihazların bütün incəliklərini dəqiq bilməsinə heç də ehtiyac yoxdur və bu, mümkün olası bir şey deyildir. Tədqiqatçının istifadə etdiyi cihazın iş prinsipini bilməsi və ondan istifadə edə bilməsi əsas şərtdir. Bundan savayı, tədqiqatçının funksiyası heç də tədqiqatın istiqamətinin düzgün müəyyənləşdirilməsi və lazımi cihazların seçilməsi ilə bitmir, onun əsas işi əldə edilmiş materialın necə təhlil olunmasından ibarətdir. Məlumdur ki, müasir cihazlar səs siqnalları üzrə ümumi informasiya verir, bu isə özlüyündə hələ hər şey demək deyil. Əldə edilmiş ossilloqramlar, spektoqramlar tədqiqatçı tərəfindən düzgün oxunmadıqda aparılmış təhlillərin elmi nəticəsi reallığa nə dərəcədə uyğun gəlməsi şübhə yaratmış olacaq. “Dil hadisələri haqqında ümumiləşdirilmiş dəqiq fikir söyləmək üçün yalnız mütləq qiymətlərdən çıxış etmək düzgün hesab edilmir, bunun üçün orta və ya nisbi orta qiymətlərdən istifadə olunmalıdır”[97, s.20].