Elmin məqaminin əHƏMİYYƏTİ

39. MƏŞVƏRƏT İSTƏYƏNİN HAQQI

وَأمّا حَقُّ المُسْتَشِيرِ، فَإنْ حَضَرَكَ لَهُ وَجْهُ رَأْىٍ جَهَدْتَ لَهُ فِي النَّصِيحَةِ، وَأَشَرْتَ عَلَيهِ بمَا تَعْلَمُ أَنَّكَ لَوْ كُنْتَ مَكَانهُ عَمِلْتَ بهِ، وَذَلِكَ لِيَكُنْ مِنْكَ فِي رَحْمَةٍ وَلِينٍ، فَإنَّ اللِّينَ يُؤْنِسُ الْوَحْشَةَ وَإنَّ الْغِلْظَ يُوحِشُ مَوضِعَ الأنْسِ. وَإنْ لَمْ يَحْضُرْكَ لَهُ رَأيٌ وَعَرَفْتَ لَهُ مَنْ تثِقُ برَأيِهِ وَترْضَى بهِ لِنَفْسِكَ دَلَلْتَهُ عَلَيْهِ وَأَرْشَدتَهُ إلَيْهِ، فَكُنْتَ لَمْ تَألُهُ خَيرًا وَلَمْ تَدَّخِرْهُ نُصْحاً. ولا حَوْلَ ولا قُوَّةَ إلا باللهِ.

"Səninlə məşvərətə gələnin haqqı budur ki, əgər aydın nəzəriyyən varsa, ondan əsirgəmə. Hər nə bilirsənsə ona öyrət. Ona de ki, əgər sənin yerinə olsaydım belə edərdim. Bu ona görədir ki, sənin tərəfindən ona qarşı mehribanlçığının nişanəsi olsun. Çünki, yumuşaq rəftar vəhşəti aradan aparır və çətin tutmaq, insanı vəhşətə çəkir. Əgər özün ona məsləhət verə bilməsən və e`timad etdiyin kimisə tanıyırsansa, onu, o şəxsin yanına yolla. Onun barəsində səhlənkarlıq etmə və nə başarırsansa nəsihət elə.Allahdan başqa heç bir güc-qüvvət yoxdur! ”

İmam Səccad (əleyhissalam)-ın məşvərət istəyənin haqqı barəsinə sözünün qısası budur ki, bu məşərət, məşvərət edənin boynuna haqq gətirir. O da budur ki, Əgər məsləhət verən, tələb olunan sahədə nəzəriyyə sahibidirsə, öz məşvərətində səhlənkarlıq göstərməsin və öz nəzərini ona aydıncasına bəyan etsin. Əgər o məsələdə məşvərət etməyə qüdrəti yoxdursa, yaxşı tanıyıb e`timad etdiyi bir şəxsin yanına göndərsin.

İSLAMDA MƏŞVƏRƏT MÖZUSU

İslam dinin ən mühüm məsələlərindən biri bütün işlərin möhkəm olmasına səbəb olan məşvərət məsələsidir. Məşvərətsiz görülən iş, çiy və naqis olar. Hər hansı bir şəxs, nə qədər təfəkkürə və güclü ağıla malik olsada, yenə də məsələyə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən baxmaqda, məsləhət və məşvərətə ehtiyacı vardır. Lakin, məsələ şuurda araşdırılsa, başqalarının ağıl və müxtəlif təcrübələri bir-birinin köməyinə gəldikdə, tamamilə aydın və çox az nöqsanlı olur. Məşvərət mövzusu İslamda o qədər mühümdür ki, hətta, vəhydən əlavə, özünün güclü təfəkkür qüvvəsindən bəhrələnən İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) də məşvərətdən istifadə edirdi. Çünki, bir tərəfdən müsəlmanlara, gündəlik yaşayışlarında məşvərətdən istifadə etməklə onun böyük əhəmiyyətini çatdırmalı, digər tərəfdən isə əhalidə təffəkkür qüvvəsini möhkəmlətməyə çalışırdı.İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) şəriət qanunlarında yox, müsəlmanların ümumi tədbir işlərində həmişə, müsəlmanlarla məşvərətləşirdi. Bu işdə, nəzəriyyə sahiblərinə böyük ehtiram göstərirdi.

MƏŞVƏRƏTİN NƏ`TİCƏLƏRİ

Birinci: Öz işlərini məsləhət və məşvərət üzrə aparan camaat, çox az giriftarçılığa mübtəla olurlar. Əksinə, özlərinə öyünüb, özlərini başqalarının fikrindən ehtiyacsız bilənlər fikri cəhətdən fövqəladə yüksək səviyyədə olsalar da,təhlükəli səhvlərə giriftar olurlar. Öz nəzərinə arxalanmaq, insanın şəxsiyyətini alt-üst edir, təfəkkürün qarşısını alır və iste`dadları məhv edib aradan aparır.

İkinci: Başqaları ilə məşvərət edərək müvəffəqiyyətə çatan şəxs, çox az insanların ona həsəd aparmasına düçar olar. Çünki, başqaları əsilində, onun qələbəsini özlərininki bilirlər. İnsan çox vaxt öz gördüyü işə həsəd aparmır. Həmçinin, əgər bu məşvərətdən məğlub olarsa, camaatın məzəmmət dili ona qarşı bağlanar.Çünki, heç kim öz işinin nəticəsinə e`tiraz etməz bəlkədə, qarşı tərəfin məğlubiyyətinə görə ona can yandırarlar.

Üçüncü: Məşvərətin yaxşı nəticələrindən biri də insanın dost və düşmənlərinin dəyərinin mə`lum olmasıdır. Bu tanışlıq, qələbə yolunun ondan ötrü həmvar olmasına səbəb olur. Ola bilsin, İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm), fövqəl`adə təfəkkür qabiliyyəti olmasına baxmayaraq məşvərətdən istifadə etməsi, qeyd olunan bu səbəblər görə olsun.

MƏŞVƏRƏT,QUR`AN BAXIMINDAN

Qur`an buyurur: "{Ya Məhəmməd!} Allahın mərhəməti səbəbinə sən onlarla (döyüşdən qaçıb sonra yanına qayıdanlarla) yumuşaq rəftar etdin. Əgər kobud, sərt ürəkli olsaydın, əlbətə onlar sənin ətrafından dağılıb gedərdilər. Artıq sən onları əfv et, onlar üçün (Allahdan) bağışlanmaq dilə, işdə onlarla məsləhətləş, qəti qərara gəldikdə isə Allaha təvəkkül et! Həqiqətən, Allah (Ona) təvəkkül edənləri sevər!”¹

"Fəzz" sözü ərəbcə, sözləri tünd olan şəxsə deyilir. "Ğəlizəl-qəlb" o kəsə deyilir ki, daşürəkli olsun. Bu iki kəlmə, hər ikisi qaba və hirs mə`nasında olsada, çox vaxt biri sözdə, digəri isə əməldə qaba olmaqa deyilir.²

"Ühüd" döyüşü ilə əlaqadar İslam Peyğəmbərinə (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) nazil olan bu ayə, layiqli rəhbərə lazım olan xüsüsiyyətlərdən birini xatırladır.O da budur ki,xəta edib sonradan peşiman olaraq öz xətalarına iqrar edənlərin müqabilində, rəhbərdə bağışlamaq və güzəşt hissi olmalıdır. Təbiidir ki, rəhbərlik məqamında qərar tutan bir şəxsdə, yaxşı rəftar və insani hisslərə malik ruhiyyə olmazsa, tezliklə öz planlarında məğlubiyyətə uğrayacaq və əhali onun ətrafından dağılacaqdır. Bununlada, rəhbərliyini davam etdirə bilməyəcəkdir.

İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) bu ayədə, Allah-taala tərəfindən göstəriş alır ki, onlarla məşvərət etsin. Doğrudur ki, ayədə “iş" sözünün geniş mə`nası olub çox işlərə aid olur, lakinşübhə yoxdur ki, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) İlahi hökmlərdə heç vaxt insanlarla məşvərət etməz. Belə işlərdə tamamilə vəhyə tabedir. Beləliklə, bu cür məşvərətlər təkcə, İlahi hökmlərin cəmiyyətdə necə icra olunmasına aidiyyatı var idi. Başqa sözlə desək, İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) qanun tə`yin etdikdə heç vaxt insanlarla məşvərət etmirdi. Təkcə qanunun cəmiyyətdə necə icra olunma tərzi barəsində əhali ilə məsləhətləşirdi. Necə ki, “Bədr" döyüşündə İslam qoşunları bir məntəqədə ordu salmaq istəyirdilər ki, həzrətin “Hübab ibni Münzir" adlı köməkçisi ərz edir: Ya Rəsulullah! Bu yerdə qoşun salmaq, Allahın əmridir yoxsa, özünüz səlah bildiniz? Həzrət buyurdu: Bu barədə Allahdan xüsusi əmr gəlməyib. Münzər ərz edir: Bura ordu üçün münasib yer deyil. Peyğəmbər da onun sözünü bəyənib ordunun yerini dəyişir.

“Şura" surəsində oxuyuruq: “O kəslər üçün ki Rəbbinin də`vətini qəbul edər (iman gətirər), namaz qılar, işlərini öz aralarında məsləhət-məşvərətlə görər, onlara verdiyimiz ruzidən (Allah yolunda) sərf edərlər. “¹

Bu aydə, namaza və haqqın bərpa olunmasına də`vətdən sonra mühüm məsələ sayılan, şura və məşvərət məsələsinə tə`kid olunur. Bu surənin adının "Şura" qoyulması da həmin münasibətlədir.