Əlyazması hüququnda aslanli orxan nazim oğlu miLLİ İQTİsadiyyatin iNKİŞafinda neft amiLİ VƏ ondan səMƏRƏLİ İSTİfadəNİn döVLƏt mexaniZMİNİn təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİqaməTLƏRİ

GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı: Neft sivilizasiyasının təşəkkül tapmasından bu yana neft-qaz resurslarının potensialı dünya siyasətində əsas strateji hərbi, diplomatik qüvvə, siyasi-iqtisadi strategiyanın formalaşma mənbəyi, milli gücün önəmli faktoru hesab edilir. Neft və qaz müasir dövrdə zəruri istehsal, iqtisadi və maliyyə resursu olmaqla sənaye potensialının mühüm energetik komponentidir. Müasir sivilizasiyanın sürətli inkişafı mühüm yanacaq-energetika ehtiyatları, neft və qaz olmadan qeyri-mümkün olardı. Sosial gücü, şəhər qurma və aqlomerasiya effekti mühüm olan bu resursa nəzərən bəşər cəmiyyəti ayrılıqda, həmçinin iqtisadiyyatın bütün sahələrində əsas özünü lazımi enerji və nəqliyyat xidmətiylə təmin etmiş olur. Obrazlı desək, neft və qaz kompleksi iqtisadiyyatın investisiya istiliyini alovlandıran güclü və rahat sektor funksiyyası rolunu yerinə yetirir.

Azərbaycan nadir karbohidrogen xammalı ehtiyatlarına malik neft ölkəsidir və onun mənimsənilməsi və istifadəsi ilə bağlı olduqca zəngin tarixə malikdir. Neftin hasilatında mühüm tarixi ənənələri olan respublikamız özünün geniş ehtiyatları ilə paytaxt Bakı timsalında, XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində sənayeləşən qlobal iqtisadiyyatın əsas enerji regionlarından biriydi. Təsadüfi deyil ki, 1898-1901-ci illərdə dünyada hasil edilən neftin yarıdan çoxu Bakının neft rayonlarında çıxarılmışdı. Orta hesabla hər il 10 milyon tona bərabər olan bu toplumun mütləq əksəriyyəti Azərbaycanın hüdudlarından kənarda, demək olar ki, dünyanın 4 bir yanında istehlakçı tələblərini ödənilməsinə yönəldilirdi. Bakı əsas qlobal neft mərkəzlərindən biri kimi möhtəşəmliyini II Dünya müharibəsindən sonra da qoruyub, saxlamış və Azərbaycanda hasil olunan neft bütün dövrlərdə nəhəng dövlətin, SSRİ-nin sənayesinin, hərb maşınının, geniş istismar texnikasının başlıca generasiya mənbəyini təşkil etmişdir.

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsiynən ilk olaraq neft və qaz sərvətlərinin xalqa məxsusluğu bütünlükə təmin olunmuş və ondan milli, dövlət mənafeyi baxımdan geniş istifadə etdirilməsiyçün real əlverişli şərait yaranmışdır. Bununla bərabər, yeni geosiyasi situasiya Azərbaycanın Xəzər sektorunda ötən əsrin son onilliyində aşkar olunan iri karbohidrogen yataqlarının beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində fəal işlənməsinə də əsaslı zəmin olmuşdur. Bütün bunların fonunda Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında ölkənin milli neft strategiyası formalaşmışdır. Praktiki müstəvidə “Əsrin müqaviləsi”-ndən baslanğıcını götürən milli neft strategiyası multiplikativ effektdə prezident İlham Əliyevin inamlı fəaliyyəti sayəsində aparılan geniş islahatlarla daha da təkmil istiqamətə yönəlmiş, çoxsaylı beynəlxalq neft kontraktlarının bağlanmasıyla ölkəyə nəhəng investisiya axınının gəlməsini, transmilli neft və qaz ixrac boru kəmərlərinin inşasını, yeni yanacaq və enerji infrastruktur quruculuğunun, sosial-iqtisadi inkişafa əlavə stimul verən ölkənin milli neft fondunun yaradılmasını təmin etmişdir. İndi bu sərvətlərin daha səmərəli istifadəsi ümummilli inkişaf strategiyasının əsas prioritetlərindən 1-ni təşkil edir. 1994-cu il 20 sentyabrında «Əsrin müqaviləsi»-nin imzalanmasıyla yeni neft strategiyası irəli sürülmüş, dünyanın bir çox şirkətləri ilə Xəzər dənizində ilk dəfə neft və qaz yataqlarının birgə istismarına başlanilmışdır. Azərbaycanın iqtisadi suverenliyini əks etdirən ilk beynəlxalq saziş iqtisadiyyatımızın dinamik inkişafının əsasını qoydu və onun praktiki nəticələri bugün göz qabağındadır. Həmin tarixdən başlayan bütün görülən işlər, bugünkü və gələcək nəsillərə xidmət etməkdədir. Bu nəzərdən baxıldığında seçdiyimiz bu mövzu günün aktual məsələlərindəndir.