Eritmalar. Ularning turlari. Suyultirilgan eritmalar,xossasi,osmotik bosim. Reja: Eritma turlari Eritma konsentratsiyasini ifodalash turlari

Kislota va asos nazariyalari 
Hozirgi vaqtda kislota va asoslar haqida umumlashgan birqancha nazariyalar ma’lum. 
Bulardan solvosistemalarnazariyasi, proton nazariyasi va elektron nazariyasi keng qo`llaniladi. 

---

Bu nazariyalarning har biri turlicha negizlar asosida kelib chiqqan bo’lishiga qaramay, bir-biriga zid 
emas hamda kislota — asos birikmalarning o’ziga xos tomonlarini ochib beradi. Kislota va asos 
haqidagi nazariyalarning hozirgi ifodasini ishlab chiqishda boshqalar bilan bir qatorda 
O`zbekistonlik olim M.I. Usanovichning xizmati katta bo’ldi. 
1. Solvosistema nazariyasi
Suv dissotsilanganda:
H
2
0 = H
+
+OH
-
vujudga kelgan H
+
va OH
-
ionlari boshqa ionlar kabi suvli 
eritmada gidratlanadi. Vodorod ioni suv molekulasi bilan osongina birikib, gidroksoniy ionini hosil 
qiladi: 
H
+
+Н
2
0→H
3
0
+
Gidroksoniyni ba’zi birikma (kompleks)laridan kristall holda ajratib olish mumkinligi 
aniqlangan. 
Shunday qilib, suvning o’zi dissotsilanganda ham gidroksoniy ioni vujudga kelishi 
quyidagi tenglamadan ko’rinib turibdi: 
2H
2
O= H
3
0
+
+OH
- 
O’tkazilgan tajribalar aminlarning ko’pgina anorganik tuzlarni eritishi, ularning 
eritmalari ham tok o’tkazishini ko’rsatdiki, bu elektrolitik dissotsilanishdan darak berdi. 
Elektrolitlarning suvdagi eritmalarida va suyuq ammiakda o’tkazilgan reaksiyalar orasida yaqinlik 
borligi ko’rindi. Ammiakning o’zi ham oz bo’lsada, dissotsilanishi aniqlangan: 
NH
3
H
+
+ NH
2 
-
Vodorod ioni eritmada solvatlangan bo’lib, u erituvchi-ning bir molekulasi bilan tezgina 
reaksiyaga kirishadi: 
H
+
+NH
3
NH
+
4
Natijada gidroksoniy ioniga o’xshash boigan ammoniy ioni hosil bo’ladi. Ammiakning 
dissotsilanishi ham suvniki kabi boradi: 
2NH
3
NH
+
4
+NH
2
-
NH
2
-
ioni OH ga o’xshash iondir. 
Ammiak bilan o’tkazilgan ilmiy kuzatishlar metallarning amidlarini gidroksidlarga o’xshash 
birikmalar deb qarashga imkon berdi. 
Bu o’xshashlik OH
-
va NH
2
-
ionlari hamda suv bilan ammiak molekulalarining izoelektronlik 
xususiyatlari bilan yanada ravshanlashadi. Bular orasidagi o’xshashlik ularning ko’pgina xossalarida 
namoyon bo’ladi. Asoslarning suvdagi eritmalari kabi amidlarning ammiakli eritmalari dissotsilanishi 
tufayli elektr tokini o’tkazadi: 
MeNH
2
→Me
+
+ NH
2 
- 
Mana shu eritmalarda fenolftalein qizaradi, kislota qo’shilganda ular neytrallanadi. 
Amidlarning erishi gidroksidlarning erishiga mos keladi. Bundan suyuq ammiak muhitidagi 
metallamidlari OH" guruhiga ega bo’lmasligiga qaramay, o’zini kuchli asoslardek tutadi, degan 
xulosa kelib chiqadi. 
Agar suyuq ammiakda ammoniy tuzi eritilib, tegishlicha kislota xususiyatga ega eritma hosil 
qilinsa va olingan ma’lumotlar taqqoslansa, bularning bir xilligini, ya’ni har ikkala holda ham 
ammoniy tuzi eritmasi hosil bo’lishi kuzatiladi: 
NH
4
C1 + NH
3
NH
4 
+
+ NH
2 
-
+ H
+
+ 
Сl
-
Franklin suyuq ammiakda eritilgan ammoniy tuzlari metallarning amidlari bilan kislotalar 
kabi reaksiyaga kirishishini ko’rsatdi. Demak, suyuq ammiakdagi ammoniy tuzlari o’zini kislota 
kabi tutadi. Suyuq ammiakdagi neytrallanish reaksiyasi dissotsilanmagan eritma molekulalarining 
hosil boiishiga olib keluvchi jarayondan iborat bo’ladi. Ko’rilgan qonuniyatlar kislota va 
asoslarning yangi solvosistemalar nazariyasida o’z aksini topdi. 

---

Ushbu nazariyaga binoan eritmada erituvchi dissotsilanganda musbat ionlar hosil 
qiluvchi birikma shartli ravishda kislota deb qaraladi, asos bo’lib esa eritmada erituvchining o’zi 
dissotsilanganda manfiy ionlar hosil qiluvchi birikmalar qabul qilinadi. 
2. Proton nazariyasi. 
Brensted-Laurilar tomonidan taklif qilingan bu nazariyaga asosan 
proton bera oluvchi har qanday zarracha (molekula yoki ion) kislota bo’ladi. Protonni 
biriktiriboluvchi har qanday zarracha asosdir. 
Proton nazariyasiga muvofiq kislotalar uchga bo’linadi: 
1)