Sevgili öğrenciler, bu dersimizde bir cümlede iş, oluş, hareket, kısaca yargı bildiren sözcük veya söz grubu olan yüklemin nasıl bulunacağını öğreneceğiz. Şimdi yüklemin karşımıza kaç değişik biçimde çıkabileceğini etkinliklerle öğrenelim:
ETKİNLİK 1: Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelime/kelime gruplarının hangi ekleri aldığını örnekleri inceledikten sonra belirleyelim.
-
Adam kolumdan tutunca çok sinirlenmiştim.
-
Başını kaldıran memur, müdürün henüz gelmediğini söyledi.
-
İşitme engelli vatandaşlarımıza yeteri kadar ilgi göstermeliyiz.
-
Çukurova’nın güneşi, bitki örtüsünü kavurur.
-
Gidiyorum bütün aşklar yüreğimde.
-
Dinliyorum.
-
Bu kez galiba baltayı taşa vurduk.
-
Dillere düşeceğiz seninle.
-
Sakla samanı, gelir zamanı.
-
Yarası derin olduğundan hareket etmemeli.
ETKİNLİK 1’in Değerlendirilmesi: Gördüğünüz gibi alt çizili kelime/kelime grupları ………………………….. ekleri alarak yüklem olmuşlardır.
TARTIŞMA: 5. örnek ile 1. örnek arasında yüklemin yeri açısından nasıl bir fark vardır? Bu durumda yüklemle ilgili nasıl bir sonuç çıkarabiliriz?
6. örnekte yüklemle ilgili olarak nasıl bir mesaj verilmeye çalışılmış?
7. ve 8. örnekte yüklem neden tek bir sözcükten oluşmamış?
9. örnekte neden iki yüklem var?
10. örnek, birleşik yapılı fiiller, yüklemle ilgili nasıl bir ipucu vermekte?
SONUÇ:
Birinci etkinlikte yüklemin çekimli bir eylemden, bir deyimden oluştuğunu veya tek başına bir cümle meydana getirebildiğini gördük. Sıra ikinci etkinlikte:
ETKİNLİK 2: Aşağıda yer alan altı çizili sözcük/sözcük gruplarını inceleyelim.
1. İçimde tuhaf bir hüzün var.
2. Onun kaliteli malları çoktur.
3. Bendim sandalla denizden geçen.
4. Sizinle konuşan kadın çocuğun halasıymış.
5. Bu ev, kırmızı damlı eski bir köy eviydi.
6. O sabah güneş, pırıl pırıldı.
ETKİNLİK 2’nin Değerlendirilmesi: Gördüğünüz gibi altı çizili kelime/kelime grupları, 7. sınıfta öğrendiğiniz ……………….. alarak yüklem olmuştur.
TARTIŞMA: 1. ve 2. örnekte altı çizili kelimelerin ek eylem aldıklarını nasıl anlayacağız?
3. örnekte ek eylem almış yüklemle ilgili nasıl bir sonuca varılabilir?
4. örnekte neden sadece ek eylem almış sözcüğün yani “halasıymış” sözcüğünün altı çizilmedi?
5. örnekte, altı çizili yapıların birbirine bağlı olduklarını nasıl anlayacağız?
6. örnekte, altı çizili olan yapı neden birlikte değerlendirildi?
SONUÇ:
Buraya kadar gerçekleştirdiğimiz etkinliklerden yola çıkarak yüklemle ilgili bir konu anlatım çalışması yapalım.
YÜKLEM NEDİR?
Cümlede iş, oluş, hareket, kısaca yargı bildiren sözcük veya söz grubudur. Bu tanıma dayalı olarak yüklemin iki şekilde karşımıza çıkabileceğine dikkat edelim.
Yüklem, karşımıza;
1. Çekimli eylem, deyim, birleşik yapılı eylem,
2. Ek eylem almış bir isim, isim tamlaması, sıfat tamlaması, ikileme…
ÖNEMLİ UYARILAR: Deyimler, isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, pekiştirmeli ifadeler, ikilemeler yüklem olduklarında ASLA PARÇALANAMAZLAR! Aşağıdaki örnekleri inceleyim:
1. “Bu haberden sonra deliye döndü.” cümlesinde yüklemi nasıl bulacağız? Çok basit. Cümlede yer alan çekimli fiili tespit ettikten sonra bu fiilin bir deyim oluşturup oluşturmadığına bakacağız. Çekimli fiiller, kip ve kişi eki alırlar. Bu cümledeki çekimli fiilimiz “döndü” sözcüğüdür. Ancak acele etmiyoruz; çünkü bu sözcük, “deli” sözcüğü ile bir araya gelerek bir deyim oluşturmuş. Onları parçalamamız mümkün değil!
2. Bir ismin ek eylem alarak yüklem olabileceğini dile getirmiştik. Peki ek eylem almış bu ismi nasıl tespit edeceğiz? Bildiğiniz gibi ek eylem alan sözcükler –imiş, -idi, -ise, -dir alırlar. Örneği inceleyim:
“O, duygularımın tercümanı.” cümlesinde yukarıda belirtilen ekler açıkça yok; ama biz onların varlığını kendimiz ortaya çıkarabiliriz.
O, duygularımın tercümanıDIR.
Ek eylem almış yapıyı bulduk. Peki işimiz bitti mi? Kesinlikle hayır! Başta da değindiğimiz gibi tamlamalar yüklem olduklarında asla parçalanamazlar. Yukarıdaki örnekte ek eylem almış olan sözcük, “duygularımın” sözcüğü ile BELİRTİLİ BİR İSİM TAMLAMASI oluşturmuş. Peki bu yapının, bir isim tamlaması olduğunu nasıl anlarım? O da çok basit. İçimizden KAPININ KOLU ve KAPI KOLU diyerek yukarıdaki sözcük grubunun yapısına uyup uymadığına bakarız. KAPININ KOLU – DUYGULARIMIN TERCÜMANI. Görüldüğü gibi en basit isim tamlaması kalıbı olan “kapının koluna” nasıl da uydu.
3. Ek eylem almış olan yapı bir sıfat tamlaması da oluşturabilir.
“Kuzenlerim, iki kardeşti.” cümlesinde ek eylem alan sözcük “kardeşİDİ. Peki bu sözcüğün sıfatı var mı? Evet. Onu sayı bakımından belirten sözcük “İKİ”. Demek ki iki kardeş, bir sıfat tamlaması ve onları bölmem yanlış.
“Halil, iyi bir insan.” cümlesinde ek eylem alan sözcük, “insanDIR”; ama bu sözcük bazı sözcüklerle nitelenmiş ve belirtilmiş. NASIL BİR İNSANDIR? Cevabı, İYİ BİR İNSANDIR. Bu da bir sıfat tamlamasıdır ve bölünemez.
4. Peki yüklem her zaman sonda mı bulunacak? Tabii ki hayır!
“Gördüm uçan bir çift güvercin.” cümlesinde çekimli fiil başta yer almış.
“Sevimli bir köpekti Spotty.” cümlesinde sıfat tamlaması biçiminde başta yer almış.
“Dün gelenler bugün gideceklermiş kasabadan.” cümlesinde çekimli bir fiil ve ortada yer almış.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini bulup yapıları hakkında (çekimli fiil, birleşik yapılı fiil, ek eylem almış isim, isim-sıfat tamlaması, deyim…) bilgi veriniz.
-
Bazen aşırı umut, yaşamınızı felç edebilir.
-
Kara gökler, kül rengi bulutlarla anlaşmış isyan için.
-
Denizin sesini dinleyerek uyumaya hasretim.
-
Oldukça dinç, yaşamını arıcılıkla sağlayan bir dedeydi ev sahibimiz.
-
Borç, yiğidin kamçısıdır.
-
Resimlemeye çalıştığım an, kiraz mevsimiydi.
-
Sonsuzluğun başlangıcıdır ölüm.
-
Gece, bu kuytu mağarada misafir etmişti bizi.
-
Cam, Mısırlılardan bu yana bin bir emekle elde edilir.
-
En iyi öğretmen, bildiklerini en kısa sürede öğretebilendir.
-
Misafirler, mis kokulu, yemyeşil bahçeye göz dikmişti adeta.
-
Balıkçının yarı kazancıdır bulanık su.
Dostları ilə paylaş: |
