Fakulteti

5. Masalani turli usullarda yechish
Berilgan masalaning to’q’ri echilganligini bilish uchun unga teskari masala tuzib yechish uchun, yoki masalani murakkabl-ashtirish yoki boshqacha yechish usullarini qo’llash uchun masala mazmunida turli o’zgarishlar qilish ham mumkin?
Shu maqsadda avvalgi darsdagi ma'lumotlarni qisman ko’paytirish bilan uni 2 usulda yechish mumkin boiadi. Masalan: Hovlida 13 dona atirgul ochilgan edi. Nazira 5 dona gulni uzib buvisiga sovg’a qildi. U yana 5 dona gulni uzib ammasiga sovg’a qildi. Hovlida nechta gul qoldi?
Bu masalaning sharti va savolini ajratadigan boisak, 13; 5; 5 sonlar masalaning sharti, hovlida qolgan gullar nomaium savoli. Javobini topish uchun bo’lgan urinish yechim bo’ladi va hisoblash natijasi javob bo’ladi. Ana shu javobni ikki usulda topish mumkin. Ya'ni masalani ikki usulda yechish mumkin:
I usul.
1. Nazira buvisiga gul uzgandan keyin necha dona gul qoldi? 13-5 = 8
2. Ammasiga ham gul uzgandan keyin necha dona gul qoldi? 8-5 = 3. Javob: Yana 3 dona gul qoldi.
II usul.
1. Nazira hammasi bo’lib necha dona gul uzdi? 5 + 5 = 10 2. Hovlida necha dona gul qoldi? Javob: Hovlida 3 dona gul qoldi.
3 Botirga ada_si20ta tovuq olib berdi. Yozda ulardan bittasi 7 ta, ikkincnisi 5 ta_J0'j_a ochdi. Botirning tovuq va jo’jalari birgalikda hammasi nechta boidi?
I usul.
1. Botirning Wuqlari hammasi bo’lib nechta jo’ja ochdi? 7 + 5 = 12.Javob:12tajo’j_a0chdi.
2. Botirnmg tovuq va jo’jalari hammasi nechta boidi? 20 + 12 = 32. Javob: 32 ta bo’ldi.
II usul.
1. 20 + 7 = 27; 27 + 5 = 32. Javob: 32 ta bo’ldi.
Bitta masala 2 _usulda echilganda javoblar bir xil chiqishini eslab qolmg. Avvalgi masaladagi javob 3 dona gul qoldi. Keyingi masaladagi javob: tovuq va jo’jalar hammasi 32 ta boidi u t/^' ^yuqorrida§i masalaning shartini (20; 7; 5) o’zgartirilmagan holda boshqa savol qo’yish ham mumkin. Tovuqlar va io’ialami taqqoslang. Qaysmi_si ko’p va qancha ko’p? 12 < 20; 20- 12 = 8
Javob: Tovuql_ar 8 ta ko.'p.
Yuqondagiga o’xshagan mazmunda Sardorning dadasi quyonlar ohb bergamga doir _masala tuzib eching.
Tezlik va vaqt bo’yicha masofani aniqlash
Masala. «Tiko» avtomobili 1 soatda 70 km yo’I yurdi U shun-day tezlik bilan 2 soatda necha kilometr yo’l yuradi? 3 soatda-chi'?
Yechish. 2 soatda o’tilgan yo’l 1 soatda o’tilgan yoidan 2 marta uzun bo’lgam uchun avtomobil 2 soatda 70 • 2 = 140 (km) yoi bosadi.
3 soatda bosgan yoii: 70-3=210 (km) boiadi. «Avtomobil 1 soatda 70 km yoi _yurdi» deyish o’rniga «Avtomobilning tezligi soatiga 70 km» _yoki avtomobil 70 km/soat tezlik bilan harakatlan-yapti deyish ham mumkin.
Uzunlikning o’lchov birliklari mm, sm, dm, m, km; vaqtning oichov birhklan sekund, minut, soat bo’lgani kabi tezlikning ham oichov birhklan bor. Ular m/min, mis, km/s, km/min, km/soat bo’hshi mumkm. Tezlikning o’lchov birliklarini yozganda avval uzunhk birhgi yozilib, _so'ng qiya chiziq «/» (yoki «-») qo’yiladi va qiya chiziq tagiga v_aqt yoziladi. Masala yechimini shunday yozish mumkin:
Yechish.
1) 70 km/soat • 2 soat = 140 km. Javob: 140 km.
2) 70 km/soat • 3 soat = 210 km. Javob: 210 km.
Berilgan tezlik va berilgan vaqtga ko’ra bosib o’tilgan yo’lni topish uchun tezlik va vaqtni o’zaro ko’paytirish kerak. Umuman, soatiga v km yo’l bosayotgan jismnifig t soatda o’tgan yo’lini S harft bilan belgilasak, bu yo’l S = vt formulaga (qoidaga) ko’ra hisoblanadi.
1. Gulchehra 1 soatda 4 km yo’l o’tadi. Shunday tezlik bilan 2 soatda necha kilometf yo’l bosadi? 3 soatda-chi? 4 soatda-chi? 30 minutda-chi?
2. Poyezd 56 km/soat tezlik bilan ketyapti. U a) 2 soatda; b) 5 soatda necha kilometr yo’l o’tadi?
3. «Neksiya» avtomoMi 90 km/soat tezlik bilan yurmoqda. Uning 1 minutda, 10 minutda, 15 minutda, yarim soatda o’tgan yo’lini toping.