Fbn teymiyye, Takıyyüddin

İBN VAZIH el-YA'KÜBÎ ²⁶⁴

İBN VED'ÂN

Ebû Nasr Muhammed b. Alî b. Ubeydillâh b. Ved'ân el-Mevsılî (ö. 494/1100) Muhaddis ve kadı. .

15 Şaban 402'de (12 Mart 1012) Musul'­da doğdu. Küçük yaştan itibaren hadis dinlemeye başladı. Tahsilini ilerletmek için seyahate çıktı ve defalarca Bağdat'a gidip geldi. Son yolculuğunu ölümünden çok kısa bir süre önce gerçekleştirdi. Başta amcası Ebü'l-Feth Ahmed b. Ubeydullah olmak üzere Muhammed b. Ati b. Bahşel, Hüseyin b. Muhammed b. Ca'fer es-Say-rafî gibi hocalardan istifade etti. Kendi­sinden Ebû Tâhir es-Silefî, Irak'ta Ebû Ab­dullah el-Belhî, Mısır'da Muhammed el-Hâdî, Hicaz'da İsmail b. Muhammed en-Nîsâbûrî, Vecîh b. Tâhir eş-Şehhâmî, Di-yarbekir'de Mervân b. Ali et-Tanzî ve di­ğerleri hadis dinleyip rivayette bulundu­lar. Kadı. hâkim gibi unvanlarla da anılan İbn Ved'ân Muharrem 494'te (Kasım 1100) Musul'da vefat etti. ölüm tarihinin Keşü'z-zunûn'da (l, 715) ve îzâhu'1-mek-nûn'öa (1,431) 594 (1198) olarak verilme­si yanlıştır.

öğrencisi Silefî ve kendisiyle görüştüğü halde ondan rivayeti uygun bulmayan İbn Nasır es-Selâmî tarafından yalancılık ve hadis uydurmakla suçlanan İbn Ved'ân'ı Zehebî, mevzu olduğunu belirttiği ei-£r-bacûn'u ile meşhur olması sebebiyle A'Iâ-mü'n-nübelâ adlı eserine aldığını söyle­mekte ²⁶⁵ Mîzdiiü7-itfidâ/'deise onun sika olmadığını ve kendisine güve-nilmeyeceğini ifade etmektedir.²⁶⁶ Her ne kadar, "İbn Ved'ân'ın sika râviler-den yaptığı rivayetler doğrudur" denilmiş-se de ²⁶⁷ uydurma rivayetlerle dolu olan eseri ken­disini cerhedenlerin haklılığını göster­mektedir.

İbn Ved'ân'ın473'te (1080-81) Bağdat'a getirdiği belirtilen el-Erbcfûne'1-Ved'â-niyye adlı eser, Hz. Peygamberin zühd ve ahlâka dair konuşmalarından derlen­diği iddia edildiği İçin Hutabü'I-erba'în adıyla da anılmakta olup aslında hadisten hiç anlamayan ve kendisi gibi bîr yalancı olduğu ifade edilen Zeyd b. Rifâa el-Hâ-şimî'ye aittir. Zeyd b. Rİfâa'nın, Resûl-i Ekrem'in hadislerine bazı filozofların hik­metli sözlerini karıştırmak ve senedleri-ne genellikle meçhul râviler ilâve etmek suretiyle meydana getirdiği bu risaleyi

İbn Ved'ân'ın amcası Ebü'1-Feth Ahmed b. Ubeydullah ondan çalarak üzerinde bazı değişiklikler yapmış. İbn Ved'ân da eseri amcasından dinleyerek rivayet et­miştir.²⁶⁸ el-Erba'û-ne'l- Ved'âniyye'nin ve Abdülazîz b. Ah­med el-Bârcîlgi (ö. 750/1349) tarafından yapılan şerhinin çeşitli kütüphanelerde pek çok nüshası vardır.²⁶⁹ Yûsuf b. İsmail en-Nebhânî tarafından neşredilen eseri ²⁷⁰ Sultan Ah­med Camii başimamı Mehmed Şefik Ar-vâsî tahkik ederek önce Arapça metnini neşretmiş (İstanbul 1965), ardından kita­bı Türkçe tercümesi ve şerhiyle birlikte yeniden yayımlamıştır (İstanbul 1965). Ali Hasan Ali Abdülhamîd de önemli dipnot­ları ilâve ederek risalenin yeni bir neşrini gerçekleştirmiştir (Beyrut 1407/1987).

Bibliyografya :

İbn Ved'ân, el-Erba'ûne't-Ved'ântyyetd't-mevzuda (nşr. Alî Hasan Ali Abdülhamîd), Bey­rut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 13-22; Sem-"ânî, el-Ensâb (Bârûdî). V, 580; İbnü'l-Cevzî. et-Mun£azam(Atâ). XVII, 71; İbnü'l-Esîr. et-Lübâb, 111, 356; a.mlf., ei-Kâmil, X, 327; Zehebî, Aılâ-mü'n-nübelâ1, XIX, 164-167; a.mlf.. Mîzânü'l-i'tidâl, 111,657-659;a.mlf., Târîlju't-lsiâm: sene 491-500, s. 199-201; a.mlf.. el-Muğnt, II, 618; Safedî. et-Vaft, IV, 141-142; İbn Hacer. Lisânü'l-Mîzân, V, 305-306; Keşfü'z-zunûn, 1, 60, 175; îzâfyu'l-meknün, 1, 431; Hediyyetü'l-'ârifın, 11, 78; Brockelmann. GAL, I, 435; Suppt., 1, 602; Yûsuf en-Nebhânî. Mecmû'iı'l-erba'îne erba'in mîn ehtâdîşi seyyidi'l-mürselin. Kahire 1372/ 3952, s.325-340; Kettânî. er-R(sâ(e(ü'(-mus£e(-ra/e(Özbek), s. 204; "İbn Ved'ân", DMBİ,V, 76-77.

İBN VEHB

Ebû Muhammed Abdullah b. Vehb b. Müslim el-Fihrî el-Mısrî (ö. 197/813) İmam Mâlik'in önde gelen talebelerinden, fakih ve muhaddis. .

125 (743) yılında Kahire'de doğdu. Benî Fihr kabilesinin mevâlîsindendir. On yedi yaşlarından itibaren ilim tahsiline başladı. İmam Mâlik, Leys b. Sa'd, Süfyân es-Sev-rî, Süfyân b. Uyeyne, Abdülazîz ei-Mâci-şûn, İbn Cüreyc, Hayve b. Şüreyh, İbn Le-hîa, Hanzale b. Ebû Süfyân el-Cumahî, Ösâme b. Zeyd el-Leysî gibi âlimlerden ders aldı. Nâfı' b. Abdurrahman'dan arz yoluyla kıraat öğrendi. Döneminde Medi­ne'nin en büyük âlimi sayılan İbn Şihâb ez-Zührî"nin yirmi kadar talebesiyle, ay­rıca tabiîn devri âlimlerinden bazılarıyla görüştü. Ders aldığı veya hadis dinlediği 400 civarındaki hocası arasında, ilk olarak 144 (762) yılında hac vazifesini yerine ge­tirirken karşılaştığı ve ölümüne kadar ir­tibat halinde bulunduğu İmam Mâlik ile Leys b. Sa'd'ın öze! bir yeri vardır. Bir ri­vayete göre yirmi dört, diğer bir rivayete göre ise otuz altı defa hacca gitmiş ve her defasında İmam Mâlik'le görüşmüştür. Kendisine gelen hadisleri İmam Mâlik ve Leys b. Sa'd'a arzederek onların değerlen­dirmesine itibar etmiştir. Bu sebeple kay­naklarda, "Allah beni İmam Mâlik ve Leys ile kurtarmış olmasaydı mutlaka sapıklı­ğa düşerdim" dediği. İmam Mâlik'in ken­disine İltifat ettiği, âdeti olmadığı halde ona mektup yazarak bilgisine başvurdu­ğu ifade edilmektedir. İbn Vehb, İmam Mâlik'in görüşlerini iyi bilen âlimlerden biridir. Nitekim İmam Mâlik vefat ettik­ten sonra bir meselede onun görüşü ko­nusunda ihtilâf çıktığında Medineliler ya İbn Vehb'e mektup yazarlar veya Medi­ne'ye gelmesini beklerlerdi. Bazıları, onun Mâliki mezhebini tedvin eden İbnü'l-Kâ-sım'dan daha iyi fıkıh bildiğini ileri sürer­ken öğrencilerinden Asbağ b. Ferec de İmam Mâlik'in öğrencileri içinde sünnet ve âsân en iyi bilen kişinin İbn Vehb oldu­ğunu söylemektedir.

İbn Vehb'den Abdurrahman b. Mehdî, Asbağ b. Ferec. Haris b. Miskin, Abdullah b. Abdülhakem, Ebû Abdullah İbn Abdül-hakem, Ahmed b. îsâ et-Tüsteri, Rebf b. Süleyman el-Murâdî, Rebî1 b. Süleyman el-Cîzî, Harmele b. Yahya, Yahya b. Yahya el-Leysî ve Sahnûn gibi âlimler hadis oku­muş, hocaları Leys b. Sa'd ve İmam Mâlik de ondan hadis rivayet etmişlerdir. Hadis bilgisine duyulan güven sebebiyle dersle­rine büyük rağbet gösterilmiş, hatta bir defasında meydana gelen izdiham yüzün­den İbn Vehb yaralanmış ve bir daha ha­dis rivayet etmeyeceğine yemin etmiş, ancak daha sonra keffâret Ödeyerek ders­lerini sürdürmüştür. İbn Vehb 25 Şaban 197 {1 Mayıs 813) tarihinde Kahire'de ve­fat etti. 19S veya 196'da öldüğü de kay­dedilmektedir.

Takva sahibi olarak tanınan İbn Vehb'in hayatını ribâtlarda cihad etmekle, ayrıca öğretimle ve hacla geçirdiği kaydedilir. Bir ara kendisine teklif edilen kadılığı reddet­mesinin temelinde onun bu kişiliğinin et­kisini görmek mümkündür. İbn Sa'd. \fch-yâ b. Maîn, Nesâî, İbn Adî ve Zehebî gibi hadis münekkitleri tarafından sika kabul edilmekle beraber bazıları onun zayıf ki­şilerden hadis rivayet ettiğine dikkat çek­mişlerdir. Ahmed b. Hanbel. İbn Vehb'in sâlih bir âlim, fakih ve çok bilgili bir kişi olduğunu söylerken Ebû Zür'a er-Râzî onun rivayet ettiği 30.000 hadisi incele­diğini, bunların içinde mevzu hadis bulun­madığı gibi münker bir hadise bile rast­lamadığını, Zehebî de onun hüccet, hafız ve müctehid bir âlim olduğunu belirtir. Kıraat, tefsir, hadis, fıkıh ve tarih konu­larında devrinin önde gelen âlimlerinden sayılan ve "dîvânü'I-ilm" olarak nitelen­dirilen İbn Vehb, özellikle Mısır ve Hicaz bölgesinin hadislerini toplamaya gayret göstermiş, bunların müsned ve maktû-larını hem cemetmiş hem ezberleyip tas­nif etmiştir. İbnü't-Taberî Hicaz, Şam ve Mısır bölgesindeki hadisleri ondan daha iyi bilen birini görmediğini söylemektedir. İbn Vehb'in 100.000'i aşkın hadisi şifahî olarak rivayet ettiği ve eserlerinde 20.000 civarında hadis topladığı belirtilmektedir.

Eserleri.

1. el-Câmic fi'1-hadîş. İbn Vehb'in rivayet ettiği çeşitli konulara dair hadislerin yer aldığı bu eserin günümüze ulaşan ve yalnız birkaç bölümünü ihtiva eden Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'deki nüsha­sı.²⁷¹ David-Weill ta­rafından açıklamalarla birlikte ²⁷² daha sonra da Mustafa Ha­san Hüseyin Muhammed Ebü'l-Hayr tara­fından hadisleri tahrîc edilerek ²⁷³ yayımlanmıştır. Bu ne­şirde tesbit edilen rivayet sayısı 717'dir. Eserin bir bölümü de Chester Beatty Li-brary'de ²⁷⁴ bulunmaktadır. Şam'­da Dârül-kütübi'z-Zâhiriyye'de mevcut ²⁷⁵ el-Müsned adını taşıyan yazma da bu eserin bir par­çası olmalıdır.

2. Tefsîrü'l-Kur'ân. İbn Vehb'in tefsirle ilgili rivayetleri derlediği bu eserdeki malzemenin müsnede ben­zer bir şekilde düzenlendiği görülmekte­dir. İbn Vehb'in rivayetleri ayrıca birçok tefsirde yer almıştır. Esere ait küçük bir kısmın Kayrevan'da el-Mektebetü'I-atî-ka'da bulunan nüshası, M i kloş Muranyi tarafından rivayet ve râvileriyle ilgili kay­naklar gösterilmek suretiyle, Kur'an ilim­lerine dair bölümle²⁷⁶ tefsir bölümü ²⁷⁷ ayrı ayrı neşredilmiştir. 3. Kitâbü'l-Kader ve mâ verede îî zâ-like mine'1-âsâr. Kaderle ilgili yirmi ha­dis ve altı haberin Kaderiyye'ye reddiye amacıyla bir araya getirildiği eser Abdü­lazîz Abdurrahman Muhammed el-Useym tarafından yayımlanmıştır (Mekke 1406/ 1986). İbn Vehb'in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Muvatta'ü'l-kebîr, el-Muvattcfü'ş-şağîr, Kitö-bü'1-Cenâ'iz, Kitâbü Ahvâli'l-kıyâme, Kitâbü'l-Beyea, Kitâbü'l-Menâsik, Ki-tâbü'l-Meğâzî, Kitâbü'r-Ridde, Tefsî-ru Garîbi'l-Muvatta, el-Mücâlesât fan Mâlik. Abdullah b. Abdülhakem, el-Muhtaşa-rü 'i-kebîr fi'1-fıkh adlı eserinde hocası İbn Vehb ile Eşheb el-Kaysî, İbnü'i-Kâsim ve kendisinin İmam Mâlikten rivayet et­tikleri 18.000 civarında meseleyi topla­mış. Haris b. Miskin de İbn Vehb ile Eş­heb ve İbnü'I-Kâsım'm ittifak halinde bu­lundukları görüşlere dair bir eser yazmış­tır. İbn Beşküvâl, İbn Vehb'in rivayetle-riyle ilgili Ahbâru İbn Vehb adlı bir risa­le kaleme almış ²⁷⁸ Ahmed Zün-nûreyn Ahmed el-Cükenî de Câmiatü Üm-mülkurâ'da Merviyyâtü 'Abdillâh b. Vehb el-Mışrî fi's-Süneni'1-erba adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.²⁷⁹

Bibliyografya :

el-Muvatta*, "Büyü"', 1; İbn Vehb. el-CâmF (nşr ]. David-Weill). Kahire 1939, neşredenin gi­rişi, I, s. XII-XIX; a.e. (nşr. Mustafa Hasan Hü­seyin - Muhammed b. Ebü'l-Hayr), Demmâm 1416/1996, neşrederlerin girişi, I, 12-32; İbn Sa'd, et-Tabakât, VII, 58; Halîfe b. Hayyât. ef-Tabakât (Zekkâr), II, 765; Buhârî. et-Târthu'İ-ke-bîr, V, 218; İdî. eş-Şikât, VII, 346; İbn Ebû Ha­tim, el-Cerh ue't-ta'dtt, V, 189-190; İbn Adî, el-Kâmil, IV, 1518-1521; İbnün-Nedim, el-Fih-rist(Teceddüd). s. 252; İbn Abdülber. ei-İntİkâ', Kahire 1350, s. 48-50; Şîrâzî, Tabakâtü'l-fuka-hâ',s. 150;Kâdîİyâz, Tertlbü'l-medârik (nşr.Ab-dülkâdires-Sahrâvî), Muhammediye 1402-1403/ 1982-83,111, 228-243; İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam (Atâ), X, 40-41; a.mlf., $ıfatü'$-safue, IV, 313-314;Zehebî, Tezkİretü't-huffâz, 1,304-306; a.mlf.. Mîzânü'I-i'tidâl, II, 521-523;a.mlf.. A'lâ-mü'n-nübetâ\ IX, 223-234; İbn Ferhûn. ed-Di-bâcü'l-müzheb, 1,413-417; İbnü'l-Cezerî. Gâye-tü'n-Mihâye, I, 463; Keşfü'z-ZLtnûn.l, 440; II, 1907;Brockelmann, GAL SuppL, I, 257, 948; îiâhu't-meknûn, I, 438; Sezgin. GAS.1,446; El-bânî, Mahtütât, s. 355; M. Cebr Ebû Sa'de, ibn 'Abdİlhakem el-mü'errih ue kitâbühû Fütûhu Mışr ue ahbâruhâ, Kahire 1399/1979, s. 95-96; C. Avvâd, Akdemü'l-mahtûtâü'l-'Arabiyye ft mektebâti'l-'âtem,Bağâad 1982, s. 211; G. H. A. Juynboll. Müslim Tradition, Cambridge 1985, s. 114-118; M. Muranyi. Dirâsât fi meşâdiri't-/ifc/i("'/-Mâ(fteî(trc.ÖmerSâbirAbdülcelîl v.dğr). Beyrut 1409/1988, s. 58, 146; J. David-Weill, "Note sur un manuscrit malekite de Abd-Allah ibn Wahb ibn Müslim al-Fihri aI-Qurashi", Me-langes Maspero, III (1935-40}, s. 177-183;a.mlf., "ibn Wahb", E!2 (İng), III, 963; M. Câsim Ham-mâdîel-Meşhedânî. "'Abdullah b. Vehb el-Mış-rî: hayâtühû ve mekânetühü'l-':ilmiyye", Me-celletü't-mü'errih.iVArabî, sy. 34, Bağdad 1987, s. 232-242; Abdurrahim Güzel, "Abdullah b. Vehb el-Kureşî ve Kitâbühü'l-Kader İsimli Eseri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme", EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Deıgİsi, sy. 4, Kayseri 1991, s. 371 -384; Adolf Grohmann, "J. David Weill, Le Djami d'Ibn Wahb", IQ, l/l (1954), s. 58-60.