Folklor instituti

3. Ədəbiyyatda yeniləşmə
Yakup bəyin ölümündən sonra Çin hakimlərinin əsarəti al­tında otuz üç il (1878-1911) qalan uyğur xalqı 19-20-ci yü­zildə dünyada meydana gələn dəyişikliklərin təsirilə təkrar milli azad­lıq savaşına atılır. Xalq bu mübarizədə ilham qaynağını ədə­biyyatdan alır. Beləcə, uyğur ədəbiyyatında da bir yeniləşmə baş verir. Türkiyədə, Avropada, Rusiyada və Misirdə oxuyub vətə­nə dönən uyğurlar bir dəyişiklikliyə, yeniliyə can atırlar. Bu hərə­kat da Türküstanda “Cədidçilik hərəkatı” kimi məşhurlaşır.

“Cədidçilik hərəkatı”nın təsirilə Doğu Türküstanda da zi­yalılar, yazıçı və dramaturqlar, yeni janrlarda şeirlər yazan şair­lər yetişir, qəzet və jurnallar yaranırdı. Çinin hökumət məmur­ları, xüsusən senzorları bu dəyişimə əngəl olsalar da, qarşısını tam ala bilmirdilər.

Azərbaycanda, Kırımda, Tatarıstanda olduğu kimi, Doğu Türküstanda da bəzi yazıçı və şairlər əsərlərini türk dünya­sının hər yerində oxuna biləcək bir dildə yazmağa çalışırdılar. Xüsusən Istanbulda təhsil alan, Ismayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Akçuralı və b. türkçülərin yolunu davam etdirən uyğur gənclərinin əsərlərində bunu daha aydın mü­şahidə etmək olur. “Tərcüman” qəzetinin təsiri açıq-aydın hiss olunurdu.

19-cu yüzilliyin başlarından yeni istiqamətdə formalaşan ədəbiyyatın aparıcı şəxsiyyətləri Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şakir, Seyid Muhəmmət Kaşi və başqaları olmuşdur. Bunlardan Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyainin dünyagörüşləri, yazı üslubları yaxın olduğu üçün onların əsərlərindən bəziləri 19-cu yüzilliyin birinci yarısında, yəni 1841-1842-ci illərdə “Ədiblər hekayəsi” adı altında toplanaraq əlyazma şəklində xalq arasında sürətlə ya­yılmışdır. 30 min misradan çox olan bu kitaba bir çox das­tanlar, qəzəl və müxəmməslər daxildir.

Başqa bir əlyazma kitaba Abdurehim Nizarinin (1776-1849) “Pərhad ilə Şirin”, “Leyli ilə Məcnun”, “Məhsun ilə Gülnisa”, “Rabiyə ilə Seyiddin” lirik dastan-poemaları, “Çahar dərviş” kimi didaktik dastan-poemaları, Əlişir Nəvainin qəzəllərinə yazdığı təxmislər daxildir. Şair mövzularının əksəriyyətini ənənəvi Şərq süjetlərindən götürsə də, “Rabiyə ilə Seyiddin” mövzusunu yaşadığı zamanda baş verən hadisələrdən almışdır. Ona görə də real hadisələrdən bəhs edən bu əsər sosial ədalətsizliyə, zülmə, haqsızlığa qarşı güclü etiraz notları ilə seçildiyindən xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuşdur.

“Ədiblər hekayəsi”ndə Turduş Axun Qəribin uyğur ədə­biyyatının yeniləşməsinə güclü təsir göstərən yeni fikirli qəzəl­ləri və dastan-poemaları, Noruz Axun Ziyainin “Vamik-Üzra”, “Məsud ilə Dilara” adlı vəfa və vəfasızlıqdan, eşqə sədaqətdən bəhs edən məhəbbət dastan-poemaları da vardır.

Yuxarıda adıçəkilən şairlərin müasiri olan Mir Həsən Sa­buru qəzəllərini və bir çox şeirlərini Sedai təxəllüsü ilə yaz­mışdır. 1804-cü ildə Əlişir Nəvainin “Səddi-Iskəndər” əsəri üzə­rində işləmiş şairin şeirlərində vətən həsrəti özünü daha qa­barıq göstərir. Qəzəllərinin əsas mövzusu məhəbbət, sədaqət, ədalətdir.

Həmin dövrdə Ismayıl bəy Bınışan da ciddi bədii yaradicılıqla məşğul olmuşdur. Təsəvvüf ədəbiyyatının öncüllərindən olan sənətkarın 10 min misralıq “Pəndnamə” əsəri insanları mənəvi saflığa, doğruluğa, düzlüyə, ədalətə çağırdığına görə zülmün baş alıb getdiyi bir zamanda oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi kitaba çevrilmişdir.

Bədii yaradıcılıqla məşğul olan sənətkarlar tərcüməyə də diqqəti artırmışdılar. Kaşqarlı Muhəmmətniyaz bin Qafur tarixçi Mirzə Heydərin farsca yazılmış “Tarixi-Rəşidi” əsərinin bir hissəsini, Şah Muhəmmət bin Nizami Əbulqasım Fir­dovsinin “Şahnamə”sini tərcümə etmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, uyğur ədəbiyya­tın­da da ciddi yeniləşmə 19-cu yüzilliyin ikinci yarısından başla­mışdır. Bu, şifahi xalq ədəbiyyatında da, yazılı ədəbiyyatda da ictimai mövzulara diqqətin artması, real həyat hadisələrindən bəhs edən əsərlərin çoxalması ilə özünü biruzə verir.

Bundan sonra milli azadlıq hərəkatından bəhs edən əsərlər yaranmağa başladı. Bilal Nazım, Molla Şakir, Seyid Mu­həm­mət Kaşqari kimi ədiblər milli azadlıq hərəkatına daha çox diq­qət yetirirdilər. Bilal Nazım “Qazavat der mülki-Çin (Çin mül­künə qarşı qazavat)”, “Çangmoza Yusupxan” dastan-poema­la­rında və başqa şeirlərində uyğur xalqının mübarizəsini tərən­nüm etməklə yanaşı, millətini oyanmağa, azadlığa səsləyirdi. 61 yaşlı Molla Şakir “Zəfərnamə” əsərində Kuçada baş vermiş üsyanı böyük ilhamla tərənnüm etmişdir. Şair ahıl yaşlarında böyük həcmli əsər yazmasına baxmayaraq, onu beş aya bitir­mişdir. 1886-cı ildə tamamlanmış əsər bir növ həmin günlərin tarixi salnaməsi rolunu oynamışdır.

Diqqəti çəkən odur ki, milli azadlıq mübarizəsini qələmə alan sənətkarların əksəriyyəti yaşlı nəslin nümayəndələri ol­muşdur. Onlar sanki yaşları çox olduğuna görə döyüş meyda­nına atıla bilmədiklərindən qələmləri ilə bu mübarizədə iştirak etmişlər. Yaşı 60-ı keçmiş Kaşqarlı Seyid Muhəmmət1882-ci ildə tamamladığı “Şərhi-şikəstə” əsərində Ili üsyançılarının Yeddisuya köçməzdən əvvəl işğalçılara qarşı apardıqları dö­yüşlərdən, xalqın müqavimət hərəkatından, müstəmləkəçilərin və onların əlaltılarının qəddarlığından geniş söhbət açır. Bu, müəllifin günümüzədək gəlib çatan yeganə əsəri olsa da, bədii cəhətdən o qədər bitkindir ki, sənətkarın başqa əsərlərinin də mövcudluğu qənaətinə gəlmək olur. Bu əsər 1909-cu ildə Kazanda rusca və uyğur türkcəsində çap olunmuşdur.

Milli azadlıq hərəkatından bəhs edən əsərlər sırasına Mu­həm­mət Sadiq Yarkəntlinin “Risaleyi-məktub”, Aşur Axun Qəribinin “Əmir Əli” əsərlərini də daxil edirlər. Ikinci əsər 1864-1867-ci illərdə Xotəndə Çin işğalçılarına qarşı baş ver­miş üsyandan, Yaqup bəyin tunqanlara (döngənlərə) qarşı apar­dığı müharibələrdən, milli dövlət qurma cəhdlərindən bəhs edir. Müəllif hadisələrin şahidi olduğuna görə “Əmir Əli” dastan-poeması həm də tarixi əhəmiyyətinə görə qiymətlidir.

Çin zülmünə qarşı xalqı mübarizəyə səsləyən şairlərdən söz açarkən Sadır Pəlvanı (1798-1871) unutmaq olmaz. 1864-1867-ci il üsyanında üç oğlu ilə birgə iştirak edən xalq nəğ­məkarının heca vəznində qoşduğu şeirlər dillər əzbəri olmuş­dur. Yalnız üsyan günlərində deyil, sonralar da el sənətkarı xalqını azadlığa səsləyən nəğmələr, şeirlər yazmışdır. Onun şeirləri mahnı kimi xeyir-şər məclislərində oxunmuşdur.

20-ci yüzilliyi uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin dövrü adlandırmaq olar. Divan ədəbiyyatını davam etdirənlərlə heca vəznində xalq şeiri yazanlar ədəbiyyatı ənənəvi qaydada davam etdirib yaşadırdılar. Ədəbiyyata yeni gəlmiş bir qrup isə Avropa ədəbiyyatının təsirilə nəsri, dramçılığı inkişaf etdir­mə­yə çalışırdı. Poeziyada janr baxımından da dəyişikliklər baş ve­rirdi. Avropanın təsirilə sərbəst şeir yazanlar meydana atılsalar da, klassik Çin, yapon şeir qəliblərindən yararlananlar da vardı.

Mövzu baxımından da ədəbiyyatda bir rəngarənglik, çoxça­larlılıq meydana gəlmişdi. Bir qrup şair ənənəvi olan möv­zu­ları (Fərhad-Şirin, Leyli-Məcnun və s.) yenidən və yerli şərai­tə, xalqın adət-ənənəsinə uyğunlaşdırıb qələmə alırdılar, o biri tərəfdə isə realist ədəbiyyat inkişaf edirdi. Bir tərəfdən Çin işğalçılarına qarşı xalqın mübarizəsindən bəhs edən dəyərli əsərlər meydana çıxırdısa, o biri tərəfdən hakim təbəqəni tərif­ləyən tərənnüm ədəbiyyatı yaranırdı. Bir tərəfdən sosialist-rea­lizmi adlandırılan metodun təsiri ilə sosial ədalətdən, kommu­nizmin işıqlı gələcəyindən, sosializmin qələbəsi uğrunda hə­yatlarından keçən insan obrazlarından bəhs edən ədəbi nümu­nələr ortaya çıxır, o biri tərəfdən milli azadlıq mübarizəsi bədii əsərlərin əsas mövzusuna çevrilirdi.

Milli azadlıq hərəkatının əsas ağırlığını heca vəznindən isti­fadə edərək, xalq şeiri ənənəsini yaşadan sənətkarlar daşıyır­dılar. Uyğurlar “koşakçı”, biz isə “aşıq” adlandırdığımız bu sə­nətkarlar kənd-kənd gəzərək milli ruhlu, mübariz əhval-ruhiy­yəli mahnılar oxuyur, dastanlar danışırdılar. “Qeni Batur” das­tanı, Muhmedemin Buğranın ölümünə Əxmət Tohti Haci Ucatlının qoşduğu dastan, eləcə də 1911-ci ildə Tümür Xə­li­fənin (Xalipə) Qumulda başlatdığı üsyana həsr edilmiş “Tümür Xəlifə” dastanı milli şüurun yüksəlməsində böyük rol oyna­mış­dır. Xalqın anlayacağı sadə bir dildə şeirlər yazaraq millə­tini mübarizəyə səsləyən şairlərindən Sadır Pəlvanın, Abdul­rəhman Paşanın, Seyid Noçinin və başqalarının adı bu gün də xalq arasında hörmətlə çəkilir.

Mançu-Qinq hökuməti xalqın xarici ölkələrlə əlaqəsini kəs­məyə çalışsa da uyğur bölgəsinin qərbində - keçmiş Rusiyada və onun davamı olan Sovetlər Birliyində çap olunan qəzet və jurnallar, kitablar gizli olaraq uyğurlar arasında yayılırdı. Gənc uyğur ədibləri türk ədəbi dilindən bir çox kəlmələr və cümlə şəklini alaraq işlədirdilər.

Xaricdə təhsil alan və yaşayaraq vətənə dönənlər cədidçilik hərəkatını genişləndirirlər. Mədrəsələri Avropa tipli məktəblər­lə əvəz edirlər. 1885-ci ildə Bavdun Musabay Kaşqarın Artuş bölgəsinin Iksak kəndində Avropa tipli ibtidai məktəb açır. Osmanlıda yaşayan uyğurlardan olan Əbubəkir məktəbdə müəl­lim işləməyə gətirilir. 1907-cu ildə Həbibizadə Darül­müəl­limi açılır. Burada dərs deməyə Osmanlı dövlətindən yed­di nəfər gətirilir ki, onlardan biri də bir müddət Bakıda müəllimlik etmiş, qəzet redaktoru olmuş, Mirzə Ələkbər Sabiri özünə ste­noqrafçı götürmüş Əhməd Kamal olmuşdur.

1899-cu ildə “Matbaayı-xurşid”, 1910-cu ildə Kaşqarda Ye­nihisarlı Nurhacının “Matbaayı-nur” adlı bir daş mətbəəsi aç­ması, 1905-ci ildə yenə Kaşqarda “Şivit”mətbəəsinin, 1920-ci ildə Qulca Kürədə bir daş mətbəəsinin qurulması kitab və qə­zet nəşrinə təkan verir. “Şivit”mətbəəsində “Sultan Saltuk Boğ­raxan” və “Dünya coğrafiyası” adlı kitablar çap olunur.

1911-ci ildə Kaşqar şəhərində Kutluk Şevki açdığı “An” (Fi­­kir), 1922-ci ildə nəşrə başlayan “Ili dihkanlırı” (Ili dehqan­la­rı-əkinçiləri), bu qəzetin davamı olan “Ili Şincan” qəzeti, 1934-cü ildə Urumçidəki Uyğur Mədəniy Akartiş Uyuşmisi (Uy­ğur Mədəniyətini Inkişaf Etdirmə Birliyi) tərəfindən nəşr edilən “Şincan uyğurları” qəzeti və “Keşker Şincan” (Kaşqar Şin­can) qəzeti, “Şincan” qəzeti, “Aksu uçurliri” (Aksu xəbər­lə­ri) və b. qəzetlər, “Cahangirlikkə karşi birlik sep” (Impe­ri­alizmə qarşı birlik), “Xalk birlik sepi” (Xalq birliyi), “Cə­nubtin avaz” (Cə­nubdan səs), “Şincan mədəniyəti”, “Küreş” (Sa­vaş) jurnalları və başqa nəşrlər yalnız içtimai fikrin for­malaşmasına deyil, ədə­biyyatın inkişafına da güclü təsir gös­tərmişdir.

1936-cı ildə Isa Yusif Alptəkinin rəhbərliyi ilə qurulmuş olan Altay nəşriyyatında işıq üzü görən kitabları uyğur ədə­biyyatının ən qiymətli əsərlərindən sayırlar. Bu nəşriyyatda Mə­sud Sabri Beykozun çap etdirdiyi kitablar xüsusilə seçilir. Çünki bu kitabların dili ortaq türkcəyə yaxınlaşırdı.

1930-cu illərdə Çin və Sovet hökuməti arasında gizli danişıqlar nəticəsində Doğu Türküstanda cədidçilərə qarşı təzyiqlər artırıldı. Nəticədə xalq hərəkatı gücləndi. Çağdaş uyğur ədəbiyyatında Rozi Muhməd (Turpandan), Merup Seyidi, Xə­lil Sattari, Nəzər Xoca (Ilidən), Abduxaliq Uyğur və baş­qaları milli ruhlu əsərlər yaratmağa başladılar.

Ümumiyyətlə, 20-ci yüzillik uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin dövrü adlandırılır. Çünki bu dövrdə divan ədə­biy­ya­tının nümayəndələri ilə heca vəznində, yəni xalq şeiri ru­hunda ya­zanlar ənənəyə sədaqət nümayiş etdirirdilər. Avropa mədəniyyə­tinin təsiri altında ədəbiyyata gəlmiş bir qrup gənc isə nəsri, dramçılığı inkişaf etdirməyə çalışır, poeziyada da janr baxımın­dan dəyişikliklər edir, sərbəst şeir yazırdılar. Onlar bir tərəfdən də klassik Çin, yapon şeir qəliblərini uyğur şeirinə tətbiq edirdilər.

Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məktəbi ilə çinlilərin szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd göstərirdilər. Çin aktyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan təsəvvür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsul­ları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəkətlərini uyğur teatrına gəti­rir­dilər. Beləliklə uyğur ədəbiyyatı və mədəniyyəti bir axtarış dövrünü yaşayırdı.