Gaz taqsimlash

Gaz taqsimlash mehanizmi silindrga so’rish taktida yonuvchi aralashma (karbyuratorli va gazli dvigatellarda) yoki havo (dizellarda) kiritish, siqish va ish taktlarida esa silindrni tashqi muhitdan cheklab qo’yish hamda chiqarish taktida ishlatilgan gazlarni tashqi muhitga chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi.
Avtomobil dvigatellariga asosan klapanli gaz taqsimlash mexanizmi o’rnatiladi.
To’rt taktli avtomobil dvigatellarida klapanlari pastda (silindr blokining yon tomonida) yoki yoqorida (silindr kallagida) joylashgan gaz taqsimlash mexanizm turlari ishlatiladi.
Klapanlari pastda joylashgan gaz taqsimlash mexanizmining asosiy konstruktiv xususiyatlari silindrlar blokida joylashganligidadir. Klapanlari yuqorida joylashgan gaz taqsimlash mexanizmida esa klapanlar silindrlar kallagida bo’ladi. Yonuvchi aralashma yoki havoni silindrga uzatib beruvchi klapanlar kirituvchi, ishlatilgan gazlarni silindrdan tashqariga chiqaruvchilari esa chiqaruvchi klapanlar deyiladi. Har bir silindrda asosan, bitta kiritish va bita chiqarish klapani bo’lib, taqsimlash valining mushtchalari soni shu klapanlarsoniga teng bo’ladi. Masalan, to’rt silindrli dvigatelda 8 ta, olti silindrli dvigatelda esa 12 ta klapan bor.
To’rt taktli dvigatelning ish tsikli davomida uning tirsakli vali ikki marta aylanganda har bir klapan bir martadan ochilishi lozim. Demak, tirsakli val ikki marta aylanganda dvigatelning taqsimlash vali bir marta aylanar ekan. Shuning uchun ular orasidagi uzatmalar soni 1G’2 ga teng.
Klapanlari yuqorida joylashgan gaz taqsimlash mexanizmi:
Dizel va ko’pchilik karbyuratorli dvigatellarda (GAZ-24, ZMZ-53,ZIL-130, KamAZ-740 va xokozo) ishlatiladi. Bunda klapanlar

Silindrlar kallagida joylashgan bo’lib, yonish bo’linmasi ixcham,siqish darajasi va to’ldirish koeffitsienti katta bo’ladi. Bu omillar avtomobil’ dvigatelining quvvatini va tejamkorligini oshiradi. Ushbu gaz taqsimlash mexanizmi quyidagi detallardan tashkil topgan: taqsimlash vali bilan uning shesternyasi, koromislolar bilan uning o’qi , klapanlar maxkamlovchi detallar bilan klapan prujinalari va yo’naltiruvchi vtulkalar. Bu mexanizm quyidagicha ishlaydi: taqsimlash vali 18 aylanganda uning mushtchasi turtkich 17-ga tiralib, uni shtanga 15 bilan birgalikda yuqoriga ko’tariladi.

Harakat shtanga orqali, koromislov 11 ning ketingi uchiga burab kiritilgan bolt 13 ga o’tadi va koromislov o’z o’qi atrofida buriladi Burilish natijasida ikkiyelkali koromisloning bir uchi klapan 6 o’zagining tup qismiga tegadi va uni pastga itaradi, klapan prijinasi 10 siqiladi, natijada klapan kallaga o’z o’rindig’i egar 5 dan siljiydi va yangi zaryad (yonilg’i aralashmasi yoki xavo) keladigan yoki ishlatilgan gazlar chiqib ketadigan teshik ochiladi. Klapan to’la ochilgan payt turtkichning tubi mushtchaning eng yuqorigi qismida turgan xolatiga to’g’ri keladi. Taqsimlash vali burilgan sari turtkich 17 mushtchani do’ng qismidan chetga chiqad iva shtanga bilan birgalikda pastga siljiydi. Klapan esa prujina 10 tasirida tepaga siljiydi va tubi bilan koromislo 11 ning oldingi uchiga qattiq tiraladi, natijada koromislo o’z o’qi 14 atrofida buriladi. Demak klapan purjina ta’sirida avvalgi vaziyatini egalladi, ya’niy uning kallagi o’z o’rindig’ida jips o’tiradi. Taqsimlash vali yana aylanishi natijasida mushtchasining do’ng qismi yuqoriga xolatiga keladi va harakat mushtcha – turtkich –shtanga – koromislo detallari orqali klapanga uzatiladi da klapan yana o’z o’rindig’idan pastga siljiydi. So’ngra harakat teskeri yo’nalishda davom etadi va klapan yopiladi. Zamonaviy VAZ va «Moskvich» tukumidagi avtomobil dvigatellarida taqsimlash vali silindrlar blokining ustki qismiga joylashgan bo’lib, uning mustchalari koromisloga (VAZ-2103, «Moskvich»-2140) yoki turtkichga (VAZ-2108, VAZ-2109) bevosita ta’sir qiladi.
Gaz taqsimlash mexanizmining vazifasi (GTM) — gaz almashinuvi jarayonini boshqarish va silindrlaming imkoni boricha yaxshi to'lishini ta’minlash. Zamonaviy to'rt taktli dvigatellarda asosan konstruksiyasining soddaligini, tayyorlash va ta’mirlash narxining kamligini, yonish kamerasini yaxshi zichlanishini va ishlashda ishonchliligini o'ziga xos xususiyatlaydigan klapanli gaz taqsimlash mexanizmlari ishlatiladi. KONSTRUKSIYALAR BO ‘YICHA SHARH Bitta chiqarish va bitta kiritish klapanlarini o'z ichiga olgan ikki klapanli GTM li dvigatellarning konstruksiyasi keng tarqalgan Yonish kameralari silindrsimon va ponasimon shaklli dvigatellarda klapanlar blok o'q chizig'i bo'ylab bir qator joylashadi . Kiritish va chiqarish klapanlari almashinib (oralatib) yoki juft qilib o'matiladi. Klapanlar juft qilib joylashtirilishida qo'shni silindrlaming kiritish klapanlari bitta umumiy yoki har bir klapan alohida patrubkalarga ega bo'lishi mumkin Chodirsimon (шатровый) va yarimsferasimon yonish kamerali uchqundan o't oldiriladigan dvigatellarda ikki qator joylashgan klapanlar ishlatiladi .Klapanlaming o'qlari silindr o'qiga nisbatan og'gan bo'lishi mumkin , bu klapan bo'g'zi diametrini oshirishga va kallakda kanallar shaklini soddalashtirishga imkon beradi. Forsunkalami xizmat qilish uchun qulay joyga o'matilishini qiyinlashishi bilan bog'liq bo'lganligi uchun dizellarda klapanlaming ikki qator joylashishi, odatda, qo'llanilmaydi. Uchqundan o't oldiriladigan dvigatellarda klapanlar bir qator joylashtirilganda kiritish va chiqarish uzatuvchi quvurlari silindrlar kallagining bir tomonida va ikki tomonida ham joylashtirilishi mumkin . Bir silindrda ikki klapanli bir jinslilik qilib joylashtirish: a,^-kiritish va chiqarish klapanlari almashinadi; h—juft joylashishi. Klapanlari ikki qator joylashgan va V simon dvigatellarda uzatuvchi quvurlar silindrlar kallagining ikki tomoni bo‘yicha joylashtiriladi . Bir silindrga ikki klapanni ikki qator joylashtirish. Bir silindrga uchta klapanni joylashtirish variant! (a, b). Bir silindrda uchta va to'rtta klapanli gaz taqsimlash mexanizmining konstruksiyasi kengroq tarqalmoqda. Bu klapanlaming 0‘lchamlarini kamaytirish bilan ularning o'tish kesimi yuzasini oshirishga imkon beradi. Klapan kallagi diametrini kamayishi bilan uning bikrligi ortadi va sovitilishi yaxshilanadi. Bir vaqtning o'zida gaz taqsimlash mexanizmi detallariga tushadigan inersion yuklama kamayadi. Uch klapanli mexanizmlaming diametri katta bo'lgan bitta chiqarish va ikkita kiritish yoki diametri katta bo'lgan bitta kiritish va ikkita chiqarish klapanli qilib tayyorlaniladi . Bir silindiga to'rtta klapan o'matilishida bir xil nomlangan klapanlar blokning bo'ylama o'qi bo'ylab yoki ikki qator joylashtiriladi. Ikki qator joylashtirish chiqarish patrubkasi tomonida joylashgan chiqarish klapanining steijenini jadal isishiga olib keladi. Bir xil nomlangan klapanlaming turli qatorlarda joylashgan koiibliuksiyalarining keng larqalishi bu holat bilan bog'langan. Klapanlaming yuritish sxemalarini tanlashda gaz taqsimlash mexanizmining harakatlanuvchi elementlarining massalarini iloji boricha kamaytirishga va uning umumiy bikrligini oshirishga intijiniladi. L_ / Gaz taqsimlash mexanizmlari '-+■ taqsimlash valining joylashishi I bo'yicha pastda yoki o'rtada va yuqorida joylashganlarga ajratiladi. Quyi 9.4-rasm. Bir silindrda to‘rt klapanning; taqsimlash vallari karterda o'matiladi. joylashish variantlan konstruksiyalarda ular, odatda, silindrlar blokining og'ish oralig'iga joylashtiriladi. Taqsimlash valining quyi joylashishi konstruksiyasining soddaligi va yuritmasining ixchamligi sababli keng miqyosda qo'llanilgan va qo'llanilmoqda. Uning jiddiy kamchiligi bo'lib, harakatlanuvchi elementlari massalarining nisbatan ko'pligi va mexanizmning umumiy bikrligini kamaytiradigan bo'ysunuvchi uzun shtanganing mavjudligi hisoblanadi. Bunga bog'liq holda taqsimlash vallarini iloji boricha blokning yuqori qismiga joylashtirishga intiliniladi. Yuqori taqsimlash vallari silindrlar blokining kallagida joylashtiriladi; bunda klapanlaming yuritish uchun bitta yoki ikkita ( taqsimlash vallari ishlatilishi mumkin. Quyi taqsimlash vali ko'pincha tishli juft yordamida bevosita tirsakli valdan aylanma harakatga keltiriladi Taqsimlash va tirsakli Taqsimlash valining quyi (a) va yoki o'rtada (b) joylashishi. а) b) d) 9.7-rasm. Quyidagilar yordamida quyi taqsimlash valiga yuritma: a — tishli juft; b - oraliq shesternalar; d — zanjirli uzatma; / — tirsakli val; 2 — kulachokli val; 3 — oraliq shesterna; 4 — zanjir. 9.8-rasm. Yuqori taqsimlash vallariga yuritma (a...g): / — tiisakli val; 2 — kulachokli val; 3 — oraliq val; 4 - oraliq shesternalar; 5 — taqsimlash val yulduzchasi; 6 — zanjir; 7 — zanjir tebranishini tinchlantirgich; S — moy nasosi yuritmasining yulduzchasi; 9 - tirsakli val yulduzchasi; 10 — zanjir taranglagichi boshmog‘i; 11 — zanjir taranglagichi; 12 — tirsakli val shkivi; 13 — suyuqlik nasosi shkivi; 14 — taranglagich rolik; /5 - taqsimlash val shkivi; 16 - tishli tasma. vallaming markazlari orasidagi masofa ko‘p bo'lganida yuritmaga oraliq shesterna (tishli g'ildirak) kiritilishi yoki zanjirli uzatma ishlatilishi mumkin Ishlashida ilashish ravonligini oshirish va shovqinni pasaytirish uchun shesternalaming tishlari qiya qilib yasaladi. Bu maqsad uchun taqsimlash valining shestemasi ko'pincha tekstolitdan tayyorlanadi (shesterna butunligicha yoki faqat uning gardishi) va shesternaning moduli iloji boricha kichik qilib tanlanadi. Yuqori taqsimlash vallari konussimon va vintsimon shestemali oraliq vallar tizimi , silindrik shesternalar , zanjir yoki tishli tasma yordamida harakatga keltiriladi. Oralic valli yuritmalar ishlashda ishonchli hisoblanadi, lekin konstruksiyasi murakkab, shestemalaming ilashishini sinchiklab (puxta) rostlash talabi qo'yiladi. Silindrik shestemalardan tashkil topgan uzatmalar ko‘p sonli shestemalarga ega bo‘ladi, ular dvigatelning metall sig‘imiga salbiy ta’sir qiladi. Zanjirli uzatmalar afzalliklariga quyidagilar kiritiladi: ; • tirsakli va taqsimlash vallarining markazlari orasidagi masofa ko‘p j bo'lganda aylanishlarning uzatish imkoni; 1 • ishlashida shovqinning nisbatan kamligi; 1 • konstruksiyaning soddaligi; • yuritma massasining kamayishi. Tishli va vtulka-rolikli ikki qatorli zanjirlar o'matiladi. Vtulka-rolikli ikki qatorli zanjir arzon boMishi tufayli keng tarqalgan. Zanjirli yuritmaning asosiy kamchiligiga yuklamaning keskin o'zgarishida zanjiming titrashi (tebranishi), shuningdek, foydalanish jarayonida esa zanjiming yeyilishi va cho‘zilishi kiradi. Shuning uchun zanjirli yuritmada taranglash tuzilmasini (lenikslar) va zanjir tebranishining tinchlantiigichini boMishi, albatta, zarur hisoblanadi. Zamonaviy tezyurar dvigatellarda zanjir o'miga shisha yoki sim kordli sintetik ashyolardan tayyorlangan tishli tasmali uzatmalar keng tarqalgan. Tishli tasmali yuritma moylashni talab qilmaydi va yetarlicha ko'pga chidamliligi, rostlashlarning barqarorligi, narxining kamligi, shovqin darajasining pastligi bilan ajralib turadi. Silindrik tishli shkivlardan, shu jumladan taranglagich rolikdan chiqib ketishidan u chiqiq bilan himoyalanadi. Dvigatelning ishlash paytida gaz taqsimlash fazalarini operativ o ‘zgartirishga imkon beradigan GTM ning bir qator konstruksiyalari mavjud. Buning uchun klapan ko‘tarilish fazasini rostlaydigan gaz taqsimlash mexanizmlari ishlatiladi, unda klapanning ochilish va yopilish payti kulachokning aylanish o'qi (taqsimlash vali) va richagning tebranish o'qi holatini o'zaro o'zgartirish bilan rostlanadi. Ular ikki variantda bajariladi. Birinchi variantda rostlanadigan element bo'lib tayanchlarning ekssentrik teshiklarida aylanadigan taqsimlash vali hisoblanadi, ularning burchak holati tirsakli valning aylanishlar chastotasiga bog'liq holda ijro etuvchi tuzilma 3 bilan o'matiladi. Ikkinchi variantda fazalarni J J N rostlash qo‘zg‘almas tayanchlarda aylanadigan taqsimlash valining kulachoklariga nisbatan richag 4 holatini o'zgartirish bilan amalga oshiriladi. Taqsimlash vali quyi joylashganda klapanlaming yuritish kulachok 1, turtkich 2, shtanga 3 va koromislo 4 bilan amalga oshiriladi (9.5, a-rasmga qarang). Ko'pchilik holatlarda kiritish va chiqarish klapanlari bitta taqsimlash validan harakatga keltiriladi. To'rt klapanli mexanizmning ikki qatorda joylashgan bir xil nomlangan klapanlarining yuritish yuqoridagiga o'xshash bajariladi, lekin bunda koromislo yo'naltiruvchi ustun 3 da siljiydigan ko'ndalang bog'lovchi traversa 2 ga ta’sir qiladi. Bir xil nomlangan klapanlaming alohida qatorda joyiashishida ular ayrisimon koromislo bilan yuritiladi (9.18-e rasmga qarang); kulachoklaming klapanlarga bevosita ta’sirida (9.6-d rasmga qarang); yoki bo'ylama traversa orqali. Taqsimlash vallari yuqorida joylashgan holatida klapanlaming yuritmasi quyidagi usullarda amalga oshiriladi: • klapanlar bir qator joylashganda—bevosita taqsimlash vali kulachoklaridan ; • bir silindrda ikki klapan ikki qatorda joylashganda: 1) ikkita taqsimlash vallari bo'lgan holatda — bevosita taqsimlash valining kulachoklaridan 2) bitta taqsimlash vali bo'lgan holatda — koromislo bo'ylama traversa yoki ayrisimon koromislolar orqali . Uch klapanli mexanizmlaming klapanlarini yuritish ikki taqsimlash vallaridan kulachoklaming klapanlarga bevosita ta’sir qilishi bilan amalga oshiriladi. GAZ TAQSIMLASH MEXANIZMINING ELEMENTLARI Taqsimlash valining chala mahsuloti keyinchalik nusxa bo'yicha tayanch bo'yinlari va kulachoklariga mexanik ishlov berish bilan shtamplarda bolg'alash bilan olinadi. Uchqundan o't oldiriladigan dvigatellaming taqsimlash valiga qo'shimcha o't oldirishning taqsimlagichi va moy nasosining yuritish uchun vintsimon shesterna, shuningdek, benzin nasosini yuritish uchun ekssentrik joylashtiriladi. Taqsim lash vallari yoki kam uglerodli (15X, 20X, 15XH2M, 12XH3A), yoki o'rtacha uglerodli (40, 45, 45X) po'latlardan tayyorlanadi. Kam uglerodli po'latlar ishlatilganda kulachoklar, tayanch bo'yinlar, ekssentriklar, shesternalar HRC 50...60 qattiqlikkacha sementlanadi. O'rtacha uglerodli po'latlar ishlatilgan holatda, bu elementlar 2...6 mm qalinlikda yuqori chastotali tok bilan toblanadi. So'ngra kulachoklar va tayanch bo'yinlar silliqlanadi hamda yaltiratiladi. Tayanch bo'yinlar soni valning bikrligini yetarlicha ta’minlaydigan sharoitdan kelib chiqqan holda tanlanadi, odatda, ular tirsakli valning o'zak tayanchlari soniga teng bo'ladi. Taqsimlash valining quyi joyiashishida tayanch bo'yinlaming podshipniklari bimetallik qilib (COC 6-6 qotishmani quyish bilan) yoki karter yoki blokka bosib o'matiladigan ajralmasiz aluminiy qotishmasidan tayyorlanadi Taqsimlash vallarining yig'ish oson bo'lishi uchun tayanch bo'yinlarining diametrlari valning oldi uchidan orqa uchigacha kamaytiriladi. Taqsimlash valining kallakda joyiashishida ajralmali podshipniklar ishlatiladi, ular aluminiy qotishmasidan quyilgan bo'lsa, tayanch ustunlarda bevosita bajariladi (tayyorlanadi). Cho'yanli ustunlarda antifriksion qotishma quyilgan ichquymalar o'matiladi. Quyi taqsimlash vallarining podshipniklariga moy karter to'siqlaridagi kanallar bo'yicha keltiriladi. Yuqori joylashgan vallarning podshipniklariga valning ichki bo'shlig'i va uning tayanch bo'yinlaridagi va kulachoklardagi teshiklar orqali keltiriladi. Quyi taqsimlash vali o'q yo'nalishi bo'yicha po'lat yoki bronza tirak flanes 1 bilan qaydlanadi. Zarur bo'lgan o'q chizig'i yo'nalishidagi tirqish distansiya shaybasi 2 bilan ta’minlanadi. Bir qator traktor dvigatellarida valning bir tomoni podshipnik 1 ning aylana chiqig'i bilan , ikkinchi tomoni esa rostlash bolti 2 bilan qaydlanadi. Boltning o'miga o'q chizig'i yo'nalishida taqsimlash valining o'zgarmas holatini-ta’minlaydigan prujinali tirgak o'matilishi mumkin. Podshpniklaming qopqoqlari ajralmali bo'lganda yuqori vallar podshipnikning yon yuzasiga tayanadigan aylana chiqiq 1 bilan qaydlanadi. Taqsimlash valining o‘q chizig'i bo'ylab siljishini qaydlash: a — bronza tirak flanes bilan; b — podshipnikning aylana chiqig'i va rostlash bolti bilan; d — aylana chiqiqlar bilan. Klapanlar yuqori dinamik yuklama va harorat ta’sirida bo'ladi. Kiritish klapani kallagining harorati yuqori kuchlanishli ish rejimlarida 300...420°C ga erishadi. Ulami tayyorlash uchun 38XC, 40XH, 50XH, 40XH2MA, 40X9C2, 40X10C2M po'latlar ishlatiladi. Uchqundan o't oldiriladigan dvigatellarda chiqarish klapanlari kallagining o'rtacha harorati 800...850°C (dizellarda 500...600°C) ga yetadi. Bunga bog'liq holda chiqarish klapanlari issiq bardosh, zanglashga chidamli qotishmalardan tayyorlaniladi: 30X13H7C2, 45X14H14B2M, 45X22H4M3, Stellit 9.11-rasm. Dvigatellarning klapanlari: a,e—yassi; h—qavariq; d—lolasimon. ЭП 322, 55Х20Г9АН4. Uzoqqa va yeyilishga chidamliligini oshirish uchun klapan kallagining ishchi sathiga va steijenining yon yuzasiga ЭП 869 (stellit), B3K, X20H80 (nixrom) qotishmalar qoplanadi. Ayrim hollarda steijen oiqa tomoniga bu qotishmalardan tayyorlangan qalpoqcha kiygiziladi . Ko‘p hollarda klapan konstruksiyasining narxini pasaytirish uchun faqat klapan kallagi issiq bardosh ashyodan, steijeni esa keyinchalik payvandlash bilan 40XH po'latdan tayyorianadi. Chiqarish klapanlarini loyihalashda ulaming uzoqqa chidamliligini oshiradigan quyidagi konstruktiv usullardan foydalaniladi: • turli ashyolaming aralashmasi (kombinirlangan) dan, • maxsus qoplamalardan foydalanish, klapan kallagining sovishini jadallashtirish, • klapanni majburiy burash va boshqalar. Klapanlar kallagining shakliga bog‘liq holda yassi, q avariq va lolasimon turlariga bo'linadi. Yassi (tarelkasimon) klapan taqqoslanganda kallagining qalinligi, sterjenidan kallagiga o‘tish radiusining kichikligi va kallak yon yuzasining yassiligi bilan farqlanadi. Bunday shakldagi kallak tayyorlashda sodda bo'lganligi uchun qo'llanilishda afzallikka ega. Kallakning qavariq shakli chiqarish klapanlari uchun xususiyatli hisoblanadi. Bunda ishlatilgan gazlaming chiqarish paytida silindr tomonidan klapanning atrofidan oqib o'tishi yaxshilanadi, kallakning bikrligi ortadi, biroq uning massasi va issiqlik qabul qiluvchanligi ko'payadi. Yangi zaryadning silindrga kirishida gidravlik yo‘qotishlaming kamaytiradigan egikli yoki lolasimon shaklli kallaklar bilan kiritish klapanlari bajariladi. Bunda klapan massasi kamayadi, lekin kallakning issiqlik qabul qiluvchanligi va uning tayyorlash mehnat sig'imi ortadi. Klapanning steijenidan kallagiga o'tish qismi kallak bikrligini orttiradigan va klapanning qizishida raxining tob tashlashini bartaraf qiladigan katta radius bilan bajariladi. Bir vaqtning o'zida silindming to'ldirish paytida yangi zaryadning klapan atrofidan oqib o'tishida gidravlik yo'qotishlar kamayadi. Kallak qoidaga ko'ra, balandligi 2 mm bo'lgan silindrik belbog'chaga ega, u zichlovchi raxini qayta silliqlashda klapanning asosiy o'lchami dN ni saqlab qolishga imkon beradi, kallak bikrligini orttiradi va rax qirrasini kuyishdan saqlaydi. Rax burchagi ar chiqarish klapani uchun 45°C ni, kiritish klapani uchun esa 30 va 45°C ni tashkil etadi. Rax burchagi 30°C ga teng bo'lganda orA=45°ga nisbatan klapanning bir xil ko'tarilishida o'tish kesimining katta bo'Iishini ta’minlaydi. Klapan kallagi raxini burchagi o'rindig'i raxinining burchagidan 0,5...Г ga kam qilib bajariladi. Bu raxning tashqi qirrasi bo'yicha klapan va o'rindiq orasida kontaktni ta’minlaydi va tez ishqalab moslashishini va klapanning o'rindiqqa zich o'tirishini kafolatlaydi. Steijen tomonidan kallakka konussimon shakl beriladi . Konus asosida raxida burchak 12... 15° ni tashkil etadi, bu silindming to'ldirishda atrofidan oqib o'tishning yaxshi sharoitini ta’minlaydi. Chiqarish klapanlari uchun bu burchak 20...25° ga yaqin. Steijen diametri 8 klapanning ochilishida paydo bo'ladigan yonlama kuch kattaligiga va, shuningdek, klapan kallagidan steijen orqali olib ketilishi kerak bo'lgan issiqlik oqimining kattaligiga ham bog'liq. Yonlama kuch mavjud bo'lmaganida (turtki orqali yuritma bo'lgan holatda) yoki ularning ko'p bo'lmagan kattaligida (koromislo orqali yuritma) kiritish klapanining steijeni kichik diametrli qilib tayyorlanadi. Bevosita yuritmada steijen katta yonlama kuchni qabul qiladi va 8 qiymat kattalashtiriladi. Chiqarish klapanining sterjeni ham katta 8 bilan bajariladi. Klapanning uzunligi keng miqyosda o'zgaradi va uning kallakda joylashishiga, yetarlicha uzunroq /, ga yo'naltiruvchi vtulkaning hamda klapan prujinasining o'rnatilishiga bog'liq. Sterjenning yuqori qismida joylashadigan suxarik ostidagi yo'nilgan ariqchaning shakli va balandligi klapan prujinasi tarelkasini mahkamlash tuzilmasi konstruksiyasiga bog'liq. Odatda, uning balandligi klapan steijenining diametriga teng. GTM da aniqlovchi o'lchov bo'lib kiritish klapani bo'g'zining diametri db hisoblanadi kattalikka bog'liq holda klapan mexanizmi asosiy elementlarining konstruktiv o'lchamlari quyidagi statik nisbatlar bilan aniqlanadi d, » dh kiritish klapani uchun; di = (0,76...0,9)dh chiqarish klapani uchun; d, = (l,12...1,16)rf4 kiritish klapani uchun; dp = (0,79...0,92)rf4 chiqarish klapani uchun; 8 = (0 ,16-0,25)dh yonlama kuch mavjud boMmaganda; 8 = (0,3...0,4)db yonlama kuch ta’sir qilganida; I = (2,5...3,5)dh\ a = (0,08...0,12)^6; b = (0,05...0,12)d4; rs = (0,25...0,35)dh yassi va qavariq klapan kallagida; r„ = 0,5 db gacha lolasimon kallakda. Klapanlar konstruksiyasining ishlab chiqishda (ayniqsa, chiqarish) issiqlikning olib ketish va ulaming issiqlik holatini me’yorida ushlab turish eng muhim masala bo'lib hisoblanadi. Klapandan issiqlikning asosiy qismi o'rindiq orqali olib ketiladi, shuning uchun birinchi galda uning eng maqbul sovitilishi ta’minlanishi kerak. Issiqlik olib ketilishini klapan sterjenining diametrini va uning yo'naltiruvchi vtulkasining uzunligini ko'paytirish hisobiga ham jadallashtirish mumkin. Klapan sterjenining qizishida uning vtulkada qadalishini bartaraf qilish uchun kallagi oldidagi diametri kichiklashtiriladi , yoki vtulka ichki konus . Klapan prujinasining mahkamlash clcmenllari (a, b, d, e, f ). bilan bajariladi . Chiqarish klapanlarining issiqlikdan yuklanganligini kamaytirish uchun bir qator konstruksiyalarida issiqlikning majburiy olib ketilishi amalga oshiriladi. Bunda klapanning ichi bo'sh qilib yasaladi va 50...60% erish harorati 97°C bo'lgan natriy tuzi bilan to'ldiriladi . Klapanni harakatlanishida suyuq natriyning aralashishi hisobiga kallagidan sterjenga issiqlik uzatilishi jadallashadi. Klapan - o'rindiq tutashmasidagi raxning ko'pga chidamliligi va ishlash ishonchliligini oshirish uchun klapan kallagi o'rindiqqa nisbatan buralishi kerak. Bu maqsad uchun ko'pchilik dvigatellarda suxariklar qo'shimcha konussimon vtulka 4 da qisiladi , u pastki yon yuzasi bilan tarelkaning yassi tuhiga tayanadi Ru sathda paydo bo'ladigan ishqalanish momenti katta emas va titrashida vaqtning ayrim davrida u nolgacha kamayishi mumkin, bu klapanning burilishiga imkon beradi. Ba’zan klapanning burilishi uchun maxsus mexanizm ishlatiladi. Avtotraktor dvigatellarining ko'pchiligida klapanda prujina qirqimli suxarik 1 va tayanch tarelka 2 bilan mahkamlanadi Klapandagi aylana o'yiqning soddaroq shakli galtelili silindrik hisoblanadi .Silindrik aylana o'yiqning murakkabroq shakli - bir yoki ikki belbog'ligi ham ishlatiladi . Ayiim konstruksiyalarda klapan sterjenidagi o'yiq konus shaklida bajariladi suxariklar esa klapanlaming ichki konus hisobiga ushlab turadi. Bu katta radiusli galtelining mavjudligi tufayli sterjenda kuchlanishlar kontsenratsiyasini kamaytirishga imkon beradi. Suxariklarning konus burchagi 10... 15° ni tashkil etadi, ulaming balandligi esa taxminan steijen diametri 8 ga teng. Tarelkadan pastda klapan steijenida prujina halqa 3 o'rnatilishi mumkin u sterjen uchining yoki аKlapanlar o‘rindig‘i (a...j). prujinaning sinishida klapanni silindr ichiga tushishiga qarshilik qiladi (to‘siq boMadi). Klapan prujinasining mahkamlash detallarini tayyorlash uchun kam uglerodli po'latlar ishlatiladi. Barcha dvigatellarda prujinalar blok kallagiga maxsus shtamplangan po'lat tarelka orqali tayanadi. Klapanlar o ‘rindig‘I ko'p jihatdan klapanlar kallaklarining ishlash sharoitiga o'xshash sharoitda ishlaydi. Ulami tayyorlash uchun maxsus legirlangan cho ‘yanlar yoki issiqbardosh qotishmalar ishlatiladi. Chiqarish klapanlarining ishchi sathi ba’zan qiyin eriydigan ashyo qatlami bilan qoplanadi. Klapan tarelkasining solishtirma yuklamasi uni o'rindiqqa urilishida 113 MPa ga yetadi, statik yuklama esa — 49 MPa. Bu o ‘rindiqni faqat aluminiy qotishmali silindrlar kallagiga emas cho'yan kallakka ham o‘rnatish maqsadga muvofiqligi bilan shartlangan. O'rindiqning chala mahsuloti qum-tuproq shaklga quyiladigan mahsulot ko'rinishida olinadi, keyinchalik alohida halqalarga ajratib kesiladi. O'rindiqqa charxlash burchagi 15, 45 va 75° bo'lgan asbob bilan ishlov berilganda o'rindiqning zichlovchi belbog'i 45° burchakka va kengligi 2 mm ga ega bo'lsa yaxshi natija olinadi (9.13-я rasm). Halqaning tashqi sathi silindrik yoki konussimon qilib bajariladi . O'rindiq kallakka bosib o'rnatishdagi taranglik hisobiga kallak ashyosining qo'shimcha chekanka qilish bilan mahkamlanadi.Po'latdan yasalgan o'rindiqlarda o'rindiqning yuqori qismi qo'shimcha ravishda yumaloqlashtiriladi. Silindrik va konussimon o'rindiqlar bosib o'matilishida ularning tashqi sathlarida aylana chuqurcha yo'niladi , bosib kiritish natijasida ularga kallak metalli oqib kiradi. Silindrik o'rindiq uyaga tirakkacha bosib o'matiladi, konussimon o'rindiq esa 0,04 mm gacha bo'lgan yon yuza tirqishi bilan . O'rindiq devorining qalinligi