Gazi husrev bey küTÜphanesi

A- Fıkıh.

1- el-MenhûJ fi'1-uşûl (el-Menhûl min ta'lîlçâtn-uşût). Gazzâlfnin günümüze ulaşabilen ilk kalem tecrü­besi niteliğindeki bu eserin ona ait olup olmadığı uzun uzadıya tartışılmıştır. Ki­tapta yer alan Ebû Hanîfe ile ilgili ifade­lerden dolayı eserin Ebû Hâmid el-Gaz-zâlfye değil bir Mu'tezilî olan Mahmûd el-Gazzâlî'ye ait olduğunu İleri süren İbn Hacer el-Heytemî⁴⁸⁵, da­ha sonra Sa'deddin et-Teftâzânf nin öğ­rencilerinden eserin ona aidiyetine dair bilgi aldığını belirtmektedir. Sübkî, bu eserin İmam Cüveynî'nin hayatta bu­lunduğu sırada yazıldığını belirtirken Zebîdî yanlışlıkla kitabın J/ıyd'ü uJû-mi'd-dm'den sonraki döneme ait oldu­ğunu ve Cevâhirü'l-Kur3ân'm ardın­dan kaleme alındığını bildirmektedir. Usûl-i fıkıh, kelâm ve felsefe meselele­rinin ele alındığı ei-Menhûi'de Gazzâ-îrnin henüz üstadı Cüveynî'nin büyük çapta tesiri altında bulunduğu görül­mektedir. Eserin sonundaki bir ifade­den⁴⁸⁶ onun, Cüveynî'nin vefatın­dan (ö. 478/1085) kısa bir süre önce veya sonra yazıldığı anlaşılmaktadır. Kitap­ta şer'î hükümlerden ve bilgi proble­minden söz eden giriş kısmından son­ra beyan konusu yer almakta, ardından da nasların açıklanmasında aracı görevi üstlenen dilin fonksiyonları anlatılmak­tadır. Daha sonra fıkıh usulünün te­mel bahislerinden sayılan emir-nehiy, umum-husus gibi konular açıklanarak te'vil meselesine girilmektedir. Kavram bahsine dair açıklamaların ardından peygamberlik konusuna yer verildikten sonra geçmiş ümmetlerin şeriatlanyla ilgili açıklamalar yapılmaktadır. Bunun ardından gelen haberle ilgili bölümü cerh ve ta'dîl, nesh, icmâ, kıyas, ta'lîl, tercih bahisleri takip etmektedir. Eser, Şâfıî mezhebinin öteki mezheplerden üstünlüğünün vurgulandığı ve özellikle Ebû Hanîfe'nin bazı görüşlerinin şeriatı ters yüz edip yanlış yollara sevkettiğini bildiren ictihad bölümüyle son bulmak­tadır. On kadar yazma nüshası günü­müze ulaşmış bulunan el-Menhûl, Ka-hire'de Dârü'l-kütübn-Mısriyye⁴⁸⁷ ve Ezher Üniversitesi Kütüphanesi'nde⁴⁸⁸ mev­cut üç yazma nüshaya dayanılarak Mu­hammed Hasan Heyto tarafından ya­yımlanmıştır.⁴⁸⁹

2- el-Basît tt'1-fürû. Şâfıî fıkhının fürû kısmına ait olan ve kısaca el-Basît diye bilinen eserin. Cüveynr-nin Nihâyetü'l-matlab adlı büyük ese­rinden özetlenmiş olduğunu Zebîdî bil­dirmektedir⁴⁹⁰. Cevâhirü'l-Kur'ân'da (s. 22) biz­zat müellif tarafından zikredilen el-Ba-sît'in on civarında yazma nüshası günü­müze ulaşmıştır⁴⁹¹.

3- el-Vasît. Şâfıî fıkhıyla ilgili ola­rak kaleme aldığı ikinci eserdir. Gazzâlî önsözünde, e-Basîf'in uzun olması se­bebiyle orta hacimde (vasît) bir başka eser kaleme alma İhtiyacı duyduğunu bildirmektedir. Müellif tarafından Cevd-hirü'J-KurMn'da (s. 22) adı zikredilen.

Şâfıî fakihlerinin büyük ilgisini çeken ve üzerine birçok şerh, ihtisar vb. çalışma yapılmış olan eserin çeşitli nüshaları günümüze ulaşmıştır⁴⁹². Baş tarafına ilâve edilen uzun bir mu­kaddime ile birlikte Ali Muhyiddin Ali el-Karadâğî tarafından iki cildi neşre­dilmiştir. ⁴⁹³

4- el-Vecîz. Gazzâlî'nin fıkha dair eserler serisinin üçüncüsü olup kısa ve özlü ifadeleriyle daha sonraki âlimler arasında çok ilgi görmüş, şerh, haşiye ve telhisleri yazıl­mış, Abdülazîz ed-Dîrînî tarafından man­zum hale getirilmiştir. Pek çok nüshası günümüze ulaşan eser basılmıştır.⁴⁹⁴

5- el-Fetâvâ. Gazzâlfnin bazı fetvalar verdiği klasik kaynaklarda bildirilmektedir. Bunlardan biri ve en önemlisi, Murâbıt Hükümdarı Yûsuf b. Tâşfîn'in isteği üzerine Ebû Bekir İb-nü'l-Arabînin babası Ebû Muhammed İbnü'l-Arabî tarafından bizzat Gazzâ-lî ile görüşülerek elde edilen fetvadır. M. Abdullah Annân bu fetvayı Rabat'ta­ki el-Mektebetü'1-Kettâniyye'de bula­rak neşretmiştir. ⁴⁹⁵

6- el-Müstaşfâ fi ümi'l-uşûl. Gazzâlî'nin Nîşâbur'da iken hayatının sonlarına doğ­ru kaleme aldığı sanılan kitap, gerek muhtevası gerekse etkileri bakımından düşünürün en önemli eserlerinden bi­ridir. Burada mantıkla fıkıh usulünü us­taca mezcetmiş olan Gazzâlî, aynı za­manda yeni mantık anlayışının da doğ­masına zemin hazırlamıştır. Birçok âlim tarafından şerh ve ihtisar edilen el-Müstaşfâ ilkin 132Zpde (1904) Bulak'ta iki cilt halinde yayımlanmış, daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır.

7- Hulâşa-tü'1-Muhtaşar ve nikövetü'l-mıfta-şar. Şâfıî fıkhının önde gelen âlimlerin­den Müzenî tarafından kaleme alınan ve İmam Şafiî'nin el-Üm adlı eserinin hulâsası olan Muhtasar min tilmi'l-imâmi'n-nelîs Muhammed b. İdrîs'in özetidir. Müellifin "fıkıhla ilgili en küçük eserim" dediği 100 varaklık bu kitabın bilinen tek nüshası Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde bulunmaktadır⁴⁹⁶. Gazzâlî /hyö'da (I, 35) ve Cevâhirü'l-Kur'ân'da⁴⁹⁷ bu eseri­nin adını zikretmektedir.

8- Ğöyetü'i-ğavr iî dirayeti'd-devr (Ğâyetü'l-ğaur fi mesâiili'd-deur). Gazzâlî'nin, talâk ile ilgili olarak Şafiî fakihlerinden Kâdî İbn Süreyc'in görüşüne karşı telif ettiği bu eserinden beş nüsha zamanımıza ulaşmıştır.⁴⁹⁸

9- et-Ta'lîka ü fü-rû'i'l-mezheb. Düşünürün öğrencilik yıllarında kaleme aldığı, büyük bir ih­timalle derslerde tuttuğu notlardan olu­şan bu eserin kaynaklarda⁴⁹⁹ haydutlar tarafından gasbedildiği nak­ledilen notlar olması gerekir. Bouyges, Gazzâlfnin bu notları Cüveynrnin ders­lerinde tuttuğunu ve hocasının bun­dan memnun kalmadığını İleri sürer­ken klasik kaynaklarda yer alan bilgiler­deki tutarsızlığa dikkat çekmektedir.

10- Meâhizü'î-hiîâf. Gazzâlfnin Şifâ-'ü'I-ğalîl⁵⁰⁰ ve Mi'yârü'l-'Um'fe⁵⁰¹ adını kaydettiği. Şâfıîler'le Hane-filer arasındaki ihtilâfları konu edinen bu eseri günümüze ulaşmamıştır.

11- Tehzîbü'1-uşûl Gazzâlî el-Müsiaş/â'da (1, 4), yeniden ders vermeye başladığı dönemde fıkıh ilminde ilerlemiş olan bazı kimselerin kendisinden, geniş olan Tehzîbü'1-uşûl ile muhtasar olan el-Menhûl arasında bir eser yazmasını is­tediklerini bildirdiğine göre kitap el-Müstaşfâ'ûan kısa bir süre önce kaleme alınmış olmalıdır. Fıkıh usulüne dair ol­duğu anlaşılan bu eser de zamanımıza intikal etmemiştir.