Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

 
Şəkil 2.12. Hemoqlobinin oksigenlə birləşməsinin sxematik təsviri (Ye.A.Stroyev, 1986): 
Müxtəlif protomerlərdə olan hemlər oksigenlə ciddi ardıcıllıq üzrə birləşir və bu zaman 
eyniadlı polipeptid zəncirlərində olan ion rabitələri qırılır (bütöv xətlərlə ion rabitələri, 
punktirlə Van-der-Vaals rabitələri göstərilmişdir). 
 
Hidrogen ionlarının qatılığı hemoqlobinin oksigenlə birləşmə qabiliyyətinə 
ciddi təsir göstərir. Mühitin pH-nın bu prosesə təsiri 
Bor effekti
adlanır. 
Oksigendən istifadə edən toxumaların kapillyarlarında pO
2
azaldıqca, karbon 
qazının və süd turşusunun miqdarı artır. Nəticədə mühitin pH-ı azalır. Bu şə-
raitdə oksihemoqlobin daha asanlıqla dissosiasiyaya uğrayır və onun tərkibində 
olan oksigen toxumalara verilir. Bor effektinin reallaşması zamanı protonlar 
(hidrogen ionları) qlobinin amin və imidazol qrupları ilə birləşərək, allosterik 
tənzimedici funksiyasını yerinə yetirir. Hemoqlobinin oksigendaşıyıcı funk-
siyasının təbii allosterik tənzimləyicilərindən biri də 2,3-difosfoqliserin efiridir. 
Eritrositlərdə hemoqlobinlə ekvimolyar miqdarda 2,3-difosfoqliserin efiri olur. 
Bu maddə dezoksihemoqlobinin bir cüt 

-polipeptid zənciri ilə birləşib, kapil-
lyarlarda olan oksigenin eritrositlərdə sərbəst vəziyyətə keçən hemoqlobinlə 
yenidən birləşmək imkanını aradan qaldırır, nəticədə eritrositlər kapillyarlara 
gətirilən oksigenin daha çox hissəsini toxumalara vermək imkanı əldə edir. 

---

191 
Oksigenlə zəngin olan mühitdə 2,3-difosfoqliserin efiri hemoqlobin moleku-
lundan ayrılır (bu efirin tərkibində olan fosfat turşusu qalıqları ion rabitəsi 
vasitəsilə 

-polipeptidlərdəki lizin qalığının 

-amin qrupu ilə və histidinlə 
birləşir; adı çəkilən radikallar hemoqlobin molekulunun daxili boşluğunda 
yerləşir; oksigenləşmə zamanı həmin boşluğun ölçüləri kiçildiyinə görə, 2,3-
difosfoqliserin efiri buraya yerləşmir və hemoqlobin molekulundan uzaqlaşır). 
Hemoqlobin müxtəlif kimyəvi amillərin təsiri nəticəsində dəyişikliyə 
uğraya bilər. Onun dəyişikliyə uğramış formalarından karbamin-hemoqlobin 
(karbhemoqlobin), karboksihemoqlobin və methemoqlobin orqanizm daxilində 
də əmələ gəldiyinə görə, tibbi biokimya baxımından daha böyük maraq 
doğurur. 
Karbhemoqlobin
–
hemoqlobinin karbon qazı (CO
2
) ilə birləşməsi nəti-
cəsində əmələ gəlir. CO
2
hemoqlobinin N-terminal amin qrupları ilə birləşir: 
Karbon qazının hemoqlobinlə birləşməsində hem iştirak etmir. Lakin 
dezoksihemoqlobin bu reaksiyaya oksihemoqlobinə nisbətən asanlıqla girir; 
reaksiya asanlıqla geriyə dönə bilir və bu reaksiyanın istiqaməti karbon qazının 
parsial təzyiqindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Orqanizmdə karbhemo-
qlobinin əmələ gəlməsi və asanlıqla dissosiasiyaya uğraması karbon qazının 
toxumalardan ağciyərlərə daşınmasına, buradan isə xarici mühitə ötürülməsinə 
şərait yaradır. 
Karboksihemoqlobin
–
hemoqlobinin dəm qazı (CO) ilə birləşməsidir. 
Dəm qazı hemin tərkibində olan dəmirlə birləşir. Buna görə hər bir hemoqlobin 
molekulu yalnız 4 molekul CO ilə birləşə bilir. Oksihemoqlobində olduğu 
kimi, karboksihemoqlobində də dəmirin valentliyi dəyişmir. Lakin hemo-
qlobinin dəm qazı ilə birləşmə qabiliyyəti oksigenlə birləşmə qabiliyyətinə 
nisbətən 200-300 dəfə yüksəkdir. Buna görə, nəfəs alınan havada dəm qazının 
parsial təzyiqi oksigenə nisbətən 200-300 dəfə az olduqda orqanizmdə olan 
hemoqlobinin əksər hissəsi karboksihemoqlobinə çevrilə bilir. Bu şəraitdə dəm 
qazı hemoqlobinin tərkibində oksigenin yerini tutduğuna görə, qanın tənəffüs 
funksiyası pozulur. Beləliklə, dəm qazı orqanizmə zəhərləyici təsir göstərir. 
Orqanizmdə olan hemoqlobinin 70%-nin karboksihemoqlobinə çevrilməsi 
ölümlə nəticələnən ağır zəhərlənmə halı törədir. Dəm qazı ilə zəhərlənmə 
zamanı xəstəyə ilk yardım məqsədilə tənəffüs havasında oksigenin parsial 
təzyiqini dərhal artırmaq lazımdır. Bu məqsədlə xəstəyə təmiz oksigenlə nəfəs 
verilməli, bu mümkün olmadıqda isə xəstə dərhal təmiz havaya
çıxarılmalıdır. 
Oksigenin parsial təzyiqinin artırılması karboksihemoqlobinin dissosiasiyasına 
və qanda oksihemoqlobinin qatılığının artırılmasına imkan verir.
Methemoqlobin
–
hemoqlobinin qüvvətli oksidləşdiricilər vasitəsilə oksid-
ləşməsi nəticəsində əmələ gələn törəməsidir; tərkibindəki dəmir üçvalentli 
(Fe
3+
) olur. Methemoqlobinin əmələ gəlməsinə peroksidazalar, azot oksidləri, 
nitritlər, xinonlar, Bertole duzu (KClO
4
) və b. oksidləşdiricilər səbəb ola bilər. 

---

192 
Methemoqlobin oksigenlə birləşmədiyinə görə, normal hemoqlobinin funksiya
-
sını yerinə yetirə bilmir. Methemoqlobin orqanizmdə adi şəraitdə də əmələ 
gəlir və tezliklə fermentativ üsulla (methemoqlobin-reduktaza fermentinin 
təsiri nəticəsində) reduksiyaya uğrayaraq, hemoqlobinə çevrilir. Lakin onun 
əmələ gəlməsi sürətləndikdə orqanizm ağır oksigen çatışmazlığına məruz qala 
bilər. Belə vəziyyət azot oksidləri, nitrobenzol, anilin və b. maddələrlə zəhər-
lənmələr zamanı müşahidə edilir. Nadir hallarda methemoqlobin-reduktaza fer-
mentinin sintezinin genetik pozulması ilə əlaqədar olan irsi 
methemo-
qlobinemiya 
xəstəliyinə də rast gəlinir. Bunlara baxmayaraq, orqanizmdə az 
miqdarda methemoqlobinin əmələ gəlməsi karboksihemoqlobinin əmələ 
gəlməsinə nisbətən az təhlükəlidir. Methemoqlobin sianid (CN
-
) anionları ilə 
asanlıqla birləşərək, sianmethemoqlobinə çevrilir. Methemoqlobinin bu xassə-
sindən sianidlərlə zəhərlənmə zamanı tibbi yardım məqsədilə istifadə edilir. 
Belə hallarda xəstənin qan damarlarına methemoqlobin əmələ gətirən mad-
dələrin (məsələn, natrium-nitrit) məhlulları yeridilir.
Hemoqlobinin bioloji funksiyaları.
Hemoqlobin orqanizmdə 1) oksigenin 
nəqledicisi, 2) karbon qazının nəqledicisi və 3) qanın bufer tutumunun 
tənzimləyicisi funksiyalarını yerinə yetirir. 
Oksigen ağciyər alveollarının membranlarından və kapillyarların divarla-
rından diffuziya yolu ilə keçərək, qan plazmasının tərkibinə daxil olur. 
Alveolyar havada oksigenin parsial təzyiqinin qan plazmasındakına nisbətən 
yüksək olması bu prosesə (diffuziyaya) şərait yaradır. Bundan sonra oksigen 
plazmadan eritrositlərə daxil olaraq, hemoqlobinlə birləşir. Normal atmosfer 
təzyiqi şəraitində ağciyərlərdən keçən hemoqlobinin 97%-ə qədəri oksihemo-
qlobinə çevrilir. Oksigenli mübadilə prosesi gedən toxumaların kapillyarlarında 
oksihemoqlobin oksigenə və dezoksihemoqlobinə dissosiasiya edir; sərbəst 
oksigen isə eritrositlərdən plazma vasitəsilə hüceyrəarası mayeyə, buradan isə 
hüceyrələrə daxil olur. Eyni zamanda hüceyrələrdə metabolizm prosesində 
əmələ gələn karbon qazı da diffuziya yolu ilə qana keçir və onun bir hissəsi 
dezoksihemoqlobinlə birləşir. Beləliklə, toxumalardan karbon qazının bir 
hissəsi ağciyərlərə karbhemoqlobin şəklində gətirilir. CO
2
-nin 10-15%-i hemo-
qlobinlə birləşmə şəklində, 60%-ə qədəri plazmanın, qalan hissəsi isə eritro-
sitlərin daxilində HCO
3
–
anionları şəklində daşınır. Lakin karbon qazının 
karbonat anionunun tərkibində nəql edilməsi də dolayı yolla hemoqlobinin 
funksiyası ilə əlaqədardır. Çünki hemoqlobin karbonat turşusunun dissosia-
siyası nəticəsində ayrılan H
+
ionlarını özünə birləşdirməklə, karbon qazının 
məhlulda qalmağına şərait yaradır.
Hemoqlobin və oksihemoqlobin turş xassəli maddələrdir, lakin bunlardan 
birincisinin turşuluğu ikinciyə nisbətən xeyli aşağıdır. Buna görə, hemoqlobin 
və oksihemoqlobin bufer xassəsinə malik olmaqla, qanın pH-nın sabit səviy-
yədə saxlanmasına yardım göstərir.