4.4.3.2. Zülal məhlullarının xırdamolekullu qarışıqlardan təmizlənməsi Fraksiyalaşdırma üsulu ilə digər irimolekullu maddələrdən ayrılan zülallar
xırdamolekullu hissəciklərlə qarışıq şəklində olur. Onları belə qarışıqlardan
təmizləmək üçün dializ, gelxromatoqrafiya, kristallaşdırma və ultrafiltrasiya
üsullarından istifadə edilir. Məhlullarda olan qeyri-üzvi duzlar və digər
xırdamolekullu hissəciklər bitki və heyvan zarlarından, həmçinin sintetik
yarımkeçirici zarlardan (sellofan, kolloid pərdə) asanlıqla keçir, zülal mole-
kulları isə iriölçülü (0,1-0,01 mk) olduqlarına görə, belə maneəni dəf edə bil-
mir. Buna görə toxuma ekstraktını və ya onun müxtəlif fraksiyalarını belə
materialdan hazırlanmış kisəyə doldurub, təmiz həlledicinin içərisində saxla-
dıqda, zülallarla birlikdə toxumalardan ayrılmış xırdamolekullu hissəciklər
tədricən kisənin divarından həllediciyə keçir. Həlledici maye tez-tez dəyiş-
dirildikdə bu proses sürətlənir. Bu proses dializ metodunun əsasını təşkil edir.
Dializ zamanı toxuma ekstraktının tərkibindəki zülallar istifadə edilən kisənin
içərisindəki məhlulda qalır. Bu qarışığı müxtəlif çökdürücü maddələr və
həlledicilər vasitəsilə yenidən fraksiyalaşdırıb, öyrənilməsi nəzərdə tutulan
zülalları təmiz halda əldə edirlər. Bu məqsədlə tətbiq edilən sadə üsullardan
biri zülalların kristallaşdırılmasıdır.
Zülallar kristallaşma qabiliyyətinə görə bir-birindən fərqlənir. Buna görə
hər bir zülalı kristallaşdırmaq üçün xüsusi şərait (zülalın və suçıxarıcı mad-
dənin müəyyən qatılığı, məhlulun pH-ı, temperatur) yaradılmalıdır. Zülalın
təmizlik dərəcəsini artırmaq üçün, onu bir neçə dəfə həll edib, yenidən
kristallaşdırırlar. Əvvəllər bir neçə dəfə həll edilib, yenidən kristallaşdırılmış
zülallar kimyəvi cəhətdən təmiz hesab edilirdi. Lakin həssas biokimyəvi analiz
üsulları göstərmişdir ki, təkcə zülalların kristallaşması faktına əsaslanaraq, on-
ların homogenliyi haqqında nəticə çıxarmaq olmaz. Çünki çox vaxt xassələrinə
görə bir-birinə yaxın olan zülallar birlikdə kristallaşır. Yəni belə kristalların
tərkibində mexaniki qarışıq və ya kompleks birləşmə şəklində müxtəlif zülallar
olur. Məsələn, kristallaşdırılmış yumurta albumininin tərkibində iki, qan
serumu qlobulininin tərkibində isə üç (
-,
- və
-qlobulinlər) zülal fraksiyası
ola bilər. Kristallaşdırılmış zülal preparatlarının heterogenliyini (yəni müxtəlif
zülal qarışığından ibarət olmasını) bir sıra fiziki-kimyəvi üsullarla (elektro-
forez, xromatoqrafiya, ultrasentrifuqalaşdırma) və həmin zülalların spesifik
bioloji xassələrinin (fermentativ və ya hormonal aktivliyinin) tədqiqi vasitəsilə
sübut etmək mümkündür.
Zülalları xırdamolekullu qarışıqlardan ayırmaq üçün istifadə edilən üsul-
lardan ultrafiltrasiya və gel-filtrasiyanın effektivliyi xüsusilə yüksəkdir. Ultra-
filtrasiya üsulu zülal məhlulunun xüsusi zarlardan müəyyən təzyiq altında keçi-
rilməsinə əsaslanır. Bu üsuldan istifadə edildikdə, məhlulda olan xırda-
molekullu maddələr və su ayrılır və dializ kisəsinin içərisində qalan zülal tə-
mizlənməkdən əlavə, həm də qatılaşır. Gel-filtrasiya üsulunun mahiyyəti haq-
qında dərsliyin növbəti bölməsində məlumat verilir.
