Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Şah Təhmasib
23 may 1524-cü ildə Təhmasib taxta çıxdı.³⁷⁵ Təhmasib dönəmi şüubiyənin Azərbaycanı tam olaraq işğaletmə sürəcidir. Şah İsmayıl zamanından əksik qalanları oğlu Təhmasib Lübnandan şiə şeyxlərini Təbrizə dolduraraq Azərbaycanın öz kimliyindən qopuşu yolunda yeni imkanlar ortaya qoydu. Bu dəfə təbərra təşkilatını Lübnandan gələn mollalar sürüsü yönətəcəkdilər. Təhmasibin şiələşdirmə politikası aşırı şəkildə davam etdikcə Azərbaycan bilim adamlarından boşalırdı. Onlar Osmanlıya və Türküstanda Übeydullah Xana sığınırdılar. 12 imam adına xalqa hər tür zülm edirdilər. Kimin bir az zəngin olduğunu bilsəydilər zənginliyini əlindən almaq üçün imamların saxta hədislərinə sığınırdılar. İmamlardan biri hansısa təbərra təşkilatının rəisinin yuxusuna girib və kimlərin zəngin olduğunu söyləyirdi. Bu, o demək idi ki, o adam ya qətl ediləcək, ya da varını yoxunu onlara buraxacaqdı.

Şah Təhmasibin ilk illəri zəfərlərlə keçdi. Özəlliklə Ubeydullah xananın Xorasana saldırılarını önləyə bildi. Təhmasib Xorasanda özbəkləri yenib uzaqlaşdırdı.³⁷⁶ Sonra da Vana saldırıb oranı işğal etmək istədi. Tam bu sırada İraqdan xəbər gəldi ki, qardaşı Sam Mirzə ona qarşı baş qaldırmış. Van quşatmasını buraxıb qardaşını susdurmaq üçün geri döndü.³⁷⁷ Sam Mirzə olayı yatışdırıldı. Sam Mirzə Şahın yanında xəcalətindən başını aşağı salıb gözlərindən peşmanlıq yaşı axıtmağa başladı.³⁷⁸ Şah İsmayılın dörd oğlu olmuşdu: Təhmasib, Bəhram, Əlqas, Sam.³⁷⁹ Evladlarının adı biri istisna olmaqla Şahnamədən çıxarılmış adlar idi. Təhmasib Firdovsinin “Şahnamə” əsərində xəyali İranın xəyali şahlarından biridir. Bəhram yenə də eyni əsərdə Sasani şahıdır. Sam da Şahnamədə Rüstəmin babasıdır. İsmayıl gələcəkdə Osmanlıdan intiqam almaq üçün oğlunun birinin adını qısas alan anlamında Əlqas qoymuşdu. Təhmasib Şirvanşah dövlətini tarixdən sildikdən sonra qardaşı Əlqası oranın hakimi təyin etdi. Əlqas qardaşına qarşı baş qaldırdı. Qanlı savaşlardan sonra yenildi. Bu qarşıdurmaların ayrıntılarını burda anlatmağa gərək duymuram. Bununla yetinirəm ki, Əlqas döyüşdə yaralandı. Kiçik dəstə ilə dağlarda gizlənə bildi. Özünü Şamxalın ölkəsinə çatdırdı. Ordan da İstanbula yola düşdü.³⁸⁰ Əlqas Təhmasibi devirib özü şah olmaq üçün Osmanlıya sığınmışdı.

Səlimin ölümü ilə taxta çıxan Sultan Süleyman, Şah İsmayılla ilişkiləri normallaşdırıb Batıya uzanmaq istədi. Bu üzdən atası zamanında tutuqlu olan Şah İsmayıl elçilərini sərbəst buraxdı. İsmayılın ölümündən sonra da Sultan Süleyman diqqətini Avropaya yönəltmişdi. Ancaq 1529-cu ildə Sultan Süleyman Viyananı quşatdığında Təhmasib arxadan Osmanlıya zərbə vurdu.

Sultan Sülyeman Avustriya səfərində ikən Şah Təhmasib Naxcıvanı və Vanı ələ keçirdi. Ayrıca, qatı uyqulamalarla şiə hakimiyətini də güclü bir şəkildə təsis etmiş, bölgəyə “xəlifə” adlı casuslar göndərmişdi.³⁸¹ Şirvan yenilgəsindən sonra İstanbula qaçmış olan Əlqas Mirzə, Osmanlı sultanına təlqin edirdi ki, Sultan Süleyman Təbrizi ələ keçirsə, qızılbaşlar Osmanlı tərəfinə keçər. Bu üzdən Sültan Süleyman Təbrizə doğru saldırı planladı. Ancaq Təbrizə girdiyində qızılbaşlar onu qarşılamadılar.³⁸² Digər tərəfdən bu zamanlar Beşinci Şarl Osmanlıya qarşı birlik cəbhəsi oluşdurmaq üçün neçə kərə Təhmasiblə müzakirəyə girdi.³⁸³ Əlqas Mirzə sıx-sıx padşahı təhrik etdi. 1533-cü ildə İstanbulda anlaşma yapıldlığından dolayı Batıda durumu rahat görən Süleyman Azərbaycan üzərinə ikinci səfərinə çıxdı. Bu əsnada Bosna valisi olan Üləma Xan, İran xalqının durumunu yaxşı bildiyi üçün Ərzurum bəylərbəyiliyinə gətirilərək Əlqasa lala təyin edildi. Əlqas və Süleymanın orduları İstanbuldan hərəkət etdi. Bu gəlişmələrdən xəbərdar olan Təhmasib də ordusunu toparladı.³⁸⁴ Öncə Vanı istəyən Süleyman Təbrizə girdi. 15 Avqustda Vana gələn Süleyman 24 Avqust 1548-ci ildə Vanı ələ keçirdi.³⁸⁵

Təhmasib Qars qalasını ələ keçirər və Ərzincana qədər irəlilər. Bu xəbəri Diyarbəkirdə duyan Sultan Süleyman vəzir Əhməd Paşanı böyük bir ordu ilə Təhmasibin üzərinə göndərdi. Əlqas Mirzəni də öz istəyi üzərinə İsfahana saldırmağa yolladı. Təhmasib geri çəkilərək Qarabağa getdi.³⁸⁶ Bu savaşlar May 1555 Amasiya andlaşması ilə nəticələndi.³⁸⁷ Osmanlının Bəsrə körfəzinə ulaşmasını sağlayan bu andlaşma 25 il barış üçün imkan sağladı. Sonrakı illərdə İngilis casuslarının yardımı ilə güclənən Şah Abbas Təbrizi, Həmədanı və Gürcüstanı geri alacaqdı. Bəluçistan bölgəsi yoxsul əyalət olduğu üçün qızılbaşlar oraya önəm vermədiklərindən sünni qaldılar.

Bütün bu tarixi dönəm incələndiyində Osmanlının və Səfəvilərin öz soylarına önəm vermədiklərinə tanıq oluruq. Nə Osmanlıdan, nə də Səfəvidən türk dilində bir tək kitab miras qalmamışdır. Sanki bu geniş ərazidə nə Osmanlı dövləti olmuş, nə də Səfəvi! Bütün tarix kitabları farsca yazılmış. Osmanlı və Səfəvi, sanki özlərini fars dilli göstərmək üçün yarışmışlar. Bir tək fars olmayan İstanbulun göbəyində fars dili öyləsinə öyrənilirdi ki, Osmanlı sultanları bu dildə divan yazırdılar. Ana dilləri türkçə olan iki dövlət arasındakı andlaşmalar da fars dilində yazılıb imzalanmış. 35 illik Əmir Teymur dönəmi qədər Səfəvi və Osmanlı tarixindən türkçə mənəvi və dilsəl miras qalmamışdır. Əmir Teymurun türkçəyə verdiyi önəm dolayısıyla türkçəni övən Əlişir Nəvailər yetişdi. Osmanlı-Səfəvi tarixi tam bir çöllük. Sanki burada türkçə qonuşan millət yaşamamış. Dövlətdən asılı olmayan xalq folkloru olmasaydı, burada türklükdən əsər-əlamət qalardımı, əcəba? Hər iki tərəf milli qürurdan yoxsun, Tanrı yolundan sapmış. Quranda dillərin Tanrı iradəsinin ürünü olduğu bəlirtilir. Bu necə müsəlmanlıq? “600 illik Osmanlı dönəmində 2200 şairin adı ədəbiyat tarixində yer almışdır. İçlərində 12 sultanın və bir çox sultanzadələrin, o cümlədən Şahzadə Cəmin də adı keçər. Bunların əsas yazdıqları ədəbiyat fars dilində meydana gəlmişdir.”³⁸⁸ Böylə qaranlıq bir tarixin ürünü olaraq günümüzdə də keçmişlə zehnlər arası ilişkilər qura bilməyən toplum gerçəkliyi ortaya çıxmışdır. Millət, yalnızca yaşayanları ilə var olan bir varlıq deyildir. Ölüləri ilə bir yerdə təşəkkül edər. Ancaq ölmüş olanların beyin ürünləri ana dildə mətnləşərək gələcəyə intiqal etmirsə, əski ilə beyinlər arası ilişkilər necə qurula bilər? Qurula bilməz. Asiyanın sahibi olan türklər başqa dillər aracılığı ilə əski tarixləri ilə zehnlər arası ilişkilər qurmaq zorundadır. Bölgənin ən azınlıq millətlərinin dilləri olan ermənicə, gürcücə və farsca dolayısıyla özkeçmişini incələmək zorundadır. Almancanı, ermənicəni, gürcücəni onların klisələri yüksəltdi. Ərəbcə və farscanı da camilər qoruyub gəlişdirdi. Osmanlıda sünni və Səfəvidə şiə camilər türkçənin önünü tıxadı. Camirlər türkçənin qətl edildiyi məkanlara dönüşdü. Camiyə toplaşan adamlar şeyxlərin minbərdə nələr söylər olduqlarını anlamaz oldular. Anlamadıqları üçün onlara “idraksız türklər” deyildi. Adam ana dilində olmayanı necə anlaya bilər? Fars milliyətçiliyi 9-cu əsrdən oyanış sürəci yaşadığı üçün indiki İran, Tacikistan və Əfqanistan coğrafiyasında camilər farscanı yaşatdı, farscanı zənginləşdirdi və İslamiyətin irfanı ilə tanışdırdı. Türk dili çöllük qaldı, İslam irfanı ilə də tanışmadı. Dili Ərəbcələşdirmək, Osmanlıcalaşdırmaq İslam İrfanı ilə tanışmaq deyildir, bu, dili tarixdən silmə planı idi. Özəlliklə Səfəvi dövləti ilə fars dili imperatorluq dilinə dönüşdü. Fars dili Səfəviyəni öyləsinə əsir aldı ki, qısa sürədə şiənin dili farscaya dönüşdü. Minillik türk-İslam tarixindən bir tək fiqh kitabı, bilgi kitabı, tarix və fəlsəfə kitabı türk dilində miras qalmaz oldu. Osmanlı və Səfəviyədə bir tək Kaşqarlı, Yusif Xas Hacib, Əlişir Nəvai kimi şəxsiyət yetişmədi. Bu düşünsəl yenilgənin sonucu olaraq Əfqanistanda, Tacikistanda, özəlliklə də İranda türklər fars şüubiyə tarixinin xam materialı kimi qullanıldı. Modern dönəmdə bütün imkanlar türklərin əlindən çıxdı. Səfəviyə coğrafiyasında türk dilinin içi tamamən boşaldıldı. Bayındırlı dönəminin ürünü olan Dədə Qorquddakı ərmişlik, ərənlik, alplıq, alpərənlik qavramları dilimizdən çıxarıldı. Bu qavramların dilimizdən dışlanışı ilə türk bireyləri kimliyini də itirərək fars dünyagörüşünün sürüngənlərinə dönüşdü. Türklük, sadəcə Səfəviyə və Osmanlı tərəfindən xam mal kimi savaşlarda qullanılmadı, Xomeyni kimi fars şiə irqçisi də türkləri bu şəkildə qullandı.

Osmanlılar Təbrizə girdikdən sonra başkənd Təhmasib zamanında Qəzvinə daşındı. Qəzvinin də dini yapısını dəyişdirməliydilər. Təbərra mollaları Qəzvində açıqca qətllərə və sünniləri aşağılamağa başladılar. Molla Heyrani Qumi təbərra dəstələrinin başında duran önəmli adlardan biri idi. Təhmasib zamanında o, Qəzvini şiələşdirməklə yükümlü idi. Bir çox şeirlər təbərra təşkilatını təhrik etmək üçün yazmışdı. Bu dördlük ona aiddir.³⁸⁹

Sünnilər qoyundur, qurddur şiələr

Taciklər və türklər fikrimi bilər.

Qəzvin sünnisinə min kərə nifrin

İstər yoxsul olsun, istərsə zəngin³⁹⁰