Hamdamov Ulug‘bek Abduvahobovich jahon adabiyoti

Modernizm.

“Modern” so‘zi fransuzcha bo‘lib, yangi, zamonaviy degan ma'nolarni anglatadi. U XX asr boshlarida G‘arbda paydo bo‘lgan falsafiy, adabiy, estetik oqimdir. Modernizm, prof. Ozod Sharafiddinov ta'kidlab aytganidek, “jo‘n hodisa” emas. Modernizm 19 asr so‘nggi choragida dastlab kayfiyatu dunyoqarashda, so‘ng tasviriy san'atda, keyinchalik adabiyotda yevropada paydo bo‘lgan san'at yo‘nalishi hisoblanadi. Uning tarixi melodiy 5 asrga borib taqaladi. Ilg‘or masihiy dinining majusiy Rimdan ajratish uchun ilk bor ishlatilgan deyiladi manbalarda. Modernizmning yana bir nomi “dekadens” bo‘lib, buhron, inqiroz ma'nolarini anglatadi. Bu narsa burjua tuzumining ich-ichidan buhronga yuz tutishi bilan bog‘liq. Modernizmning aniq paydo bo‘lish vaqtini har xil ko‘rsatishadi. Ayniqsa, uning ijodkor badiiy tafakkuriga ta'siri jahon urushlaridan keyin keskin kuchayib borgan. Yaratilishiga munosib kelajak qurish orzusi bilan yashayotgan insoniyat jahon urushlari vaqtida million-million begunoh turdoshining yostig‘i quriganini o‘z ko‘zlari bilan ko‘radi. Natijada u bu dunyoni tadbirlar bilan tuzatib bo‘lmaydi deb, butun e'tiborni botinga qaratadi. Inson real hayotda emas, balki xayolidagina baxtli bo‘la oladi, degan qarash modernizmning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi, deyiladi ayrim fundamental manbalarda. Realizm borliqni aks ettirsa, modernizm yangi reallik yarataman, deydi. Chunki mavjud reallikni tuzatib bo‘lmaydi, deb hisoblaydi. Modernizm olamni xaos deb bildi va undan qochdi. Tashqi dunyoda go‘zallik yo‘q, uni botindan qidirish kerak, deb bildi. Shu bilan birga, antropotsentrik gumanizmni, ya'ni insonga muhabbatni yoqlab chiqdi. Demak, modernizm deganimiz to‘qlikka sho‘xlikdan atayin o‘ylab topilgan metod bo‘lmay, bashariyatning uzun taraqqiyot yo‘lida tarixiy-siyosiy evrilishlar natijasida inson ko‘nglida paydo bo‘lgan ruhiy-ma'naviy inqiroz bilan bog‘liq hol – kayfiyatdir. Bas, hol o‘zgaruvchandir. Binobarin, modernizmni sig‘inarchasiga ko‘klarga ko‘tarishning, unga mubtalo bo‘lishning ham hyech bir ma'nosi yo‘q. Zero, bugungi kun insoni ko‘nglida ertaga tamomila o‘zgacha hollar paydo bo‘lishi - naqd gap. Garchand maqola muallifi “biroz shoshqaloqlik bilan” aytilgan fikr desa-da, modernizmdan so‘ng postmodernizmning dunyoga kelib ketgani haqida rivojlangan mamlakatlarning ayrim olimlari jiddiy bir tarzda mulohaza yuritishmoqda. Hatto san'atu adabiyot allaqachon neorealizm davriga qadam bosdi, degan fikrlar o‘rtaga tashlanmoqda. Endi bu vaqt masalasidir. Kim oldinrog‘u kim keyinroq degandek. Chunki tarixiy-ijtimoiy formatsiyalar hamma joyda har xil kechadi. Vaqti ham, sifat darajasi ham farqlanadi. Lekin, o‘ylaymanki, jahonda hyech qaysi olim modernizmni “bani basharning doimiy kayfiyatidir”, degan iddao bilan chiqmasa kerak. Ko‘rinadiki, “izm”lar jamiyatlarning o‘zgarib-almashib turuvchi kayfiyatlarini san'atu adabiyotga ko‘chirar ekan. Bir necha yil burun kamina “Inson va postmodern dunyo” degan mansura qoralagandim. Mavzuga judayam aloqador bo‘lgani bois shu o‘rinda kichik bir parcha keltirishni lozim topdim: “Dunyoning har turlanishi mening bitta kayfiyatim bo‘lgani yanglig‘ sen ham mening birgina holatimsan! Bugun borsanu ertaga yo‘q. Ammo gap shundaki, men seni yashab o‘tmagunimcha ertaning huzuriga borolmayman. Sen meni ertangi kunga yo‘llovchi zinaning bitta poyasisan. Qadring shu yerda. Bas, men seni qadrlayman, ammo sig‘inmayman! Zinaga oyog‘imni qo‘yarkan, butun borlig‘imni - og‘irligimni unga tashlaganim bilan ko‘zlarim oldinda, navbatdagi zinada bo‘ladi. Ki, yiqilsam ham jismim faqatgina sening yelkalaringga tushmaydi, butun zina bo‘ylab uzanadi u, qo‘rqma va unutma! Men qadringni bilganim kabi sen ham o‘z o‘rningni bil! Sen menga - insonga xizmat qilibgina qadriyatga aylanasan!.. Tushunyapsanmi, ey, o‘zgargan, ming tusda turlangan va yana jilvalanib, o‘ziga bino qo‘ygan postmodern, ammo mohiyati o‘sha-o‘sha, men bilgan dunyo!..”

Modernizm ana shu tarzda paydo bo‘lgan ekan, xo‘sh, u hozir ham ilk davridagidek mazmun-mohiyatdami? Yo‘q, albatta. Modernizmni paydo qilgan dunyoqarashu badiiy-estetik tafakkur dastlabki turtkini voqyelikdan olishga oldiyu keyin vaqt o‘tgan sari san'atkorning individual olamida xuddi qor ustida dumalagan qor to‘pi singari kattarib, semirib, o‘zgarib boraverdi. Ko‘p hollarda esa hozir uni (hatto mutaxassislar orasida ham) tanigan taniydi, tanimagan yo‘q.Chunki “izm”lar dunyo kayfiyatiga ko‘ra “kelib ketaveradilar-u”, ularning olam va odamni aks ettirish yo‘llari, ifoda va tasvir vositalari, badiiy priyomlari o‘zidan keyingi “izm”larga o‘tib, ularga ta'sir etib, bag‘riga singib boraveradi. Har doim shunday bo‘lib kelgan. Yo‘qsa, bugungi adabiyotu san'atning mazmun-mundarijasiyu shaklu shamoyili hu-uv o‘sha tosh asridagi ibditoiy ko‘rinishidan ko‘p-da farq qilmagan bo‘lardi. Lekin, baribir, hamma “izm”larning zamirida, ba'zan juda-juda ichkarida realizm ulkan poydevor yanglig‘ yashrinib yotadi, deb o‘ylayman men. Shu ma'noda, 12-15 yil muqaddam aytgan gapimni yana takrorlashga ehtiyoj sezyapman: realizm zamin bo‘lsa, qolgan barcha “izm”lar shu zamin bag‘rida unib-o‘sib meva tukkuvchi turli-tuman daraxtlardir. Bu fikrning izoh-isboti, nazarimda, butun boshli tadqiqot - kitobni taqozo qilgani bois so‘zimni muxtasar qilaman.

Xullas, modernizm garchi “dunyo madaniyati markazida yevropa madaniyati (yevropotsentrizm) turadi”, desa-da, u bilan bog‘liq butun boshli qarashlar tizimi, bu tizim vujudga keltirgan san'atu adabiyot o‘rganilishi zarur, o‘rganilmoqda ham.

“Jahon adabiyoti” jurnalining 2001 yil, noyabr sonida rus olimi Aleksandr Genisning «XX asrning yetakchi uslubi» nomli maqolasi va ulkan ruhiyatshunos olim K. G. Yungning «Pikasso» otlig‘ essesidan yuqoridagi savollarning ayrimlariga javob topgandek bo‘lasiz. Genis yozadi: «tarix vaqt bilan hisoblashmaydi, biroq bizlar solnomaga nazar solmay ish yurita olmaymiz. Ortga nazar tashlar ekanmiz, modernizm tarixning qaysi pallasidan boshlanganini bilib olamiz.

Londondagi mashhur ikki badiiy muzey jamoasi yaqinda ana shunday muammoga duch keldi. Ular o‘z xazinalaridagi san'at asarlarini o‘zaro taqsimlab olishlariga to‘g‘ri keldi: natijada Milliy galereyaga mumtoz tasviriy san'at asarlari, Teyt galereyasiga esa zamonaviy ijodkorlarning asarlari nasib etdi. Bu borada 1900 yil chegara chizig‘i vazifasini œtadi. Bu chegara chizig‘i ³ar qancha bahsli va shartli bo‘lmasin, nafaqat taqvimiy, balki mantiqiy haqiqatga yaqinligi bilan ham e'tiborni tortadi. Biz modernizmni o‘tgan asr bilan tengdosh hisoblay turib, ham tarixan, ham badiiy jihatdan adolatli ish tutgan bo‘lamiz».

Modernizmning mohiyati haqida fikr yuritarkan, olim modernizmgacha san'atda vositalargina o‘zgartirib kelingan bo‘lsa, modernizm «tadqiq qilinayotgan ob'ektning o‘zini tamomila yangilagani»ni ta'kidlaydi. «Nitsshening «Hyech qanday faktlar mavjud emas, balki ularning talqini, in'ikosigina bor» degan aqidasini dastak qilib olgan modernizm muallifning tasavvuridagina mavjud voqyelikning turli talqinlari, dunyoni turli sub'ektivizmlarning kurash maydoni sifatida aks ettira boshladi», deb yozadi yana olim.

Yung esa modernistik san'at mohiyatida ruhiy xastalikni ko‘radi. U bunday xastalikka chalingan kishilarni ikki guruhga ajratadi: «bular nevrotiklar va shizofreniklar. Birinchi guruhga mansub (kishilar) sintetik xarakterdagi kuchli va yaxlit tuyg‘uga yo‘g‘rilgan suratlar chizishadi... Ikkinchi guruh, aksincha, shunday suratlar chizadiki, bu suratlar ularning mualliflariga hissiyot begona ekanini kœrsatib turadi. Ular har handay hollarda yaxlit uyg‘un tuyg‘uni emas, balki, aksincha, qarama-qarshi kechinmalarni yoki ularning umuman yo‘qligini ifodalaydi. Bu suratlarning badiiy shaklida esa siniq chiziqlarda aks etgan tanazzul, inqiroz kayfiyati ustivorlik qiladi va bu o‘z navbatida ijodkorning ruhan bo‘linganini, ya'ni o‘zini boshqa odam deb fahmlashini bildiradi. Suratlar tomashabinga yoqmaydi yoki aqlga to‘g‘ri kelmaydi, tajovuzkor ruhdaligi va beo‘xshov nosamimiyligi bilan unda qo‘rqinchli taassurot qoldiradi. Pikasso ana shu ruhiy (psixologik) tipga mansub»(Ahmad Otaboy tarjimasi).

Namoyandalari: Joys, Kafka, Kamyu