Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

NOTİTİA URBİS CONSTANTİNOPOIİTANAE

istanbul'un geç Roma dönemi tarihinin en eski ve en çok başvurulan 15 sayfalık Latince betimlemesi olan anonim eser. Ur-bis Constantinopolitana Nova Roma da denir, II. Teodosios döneminde (408-450) 5. yy'uı ilk çeyreğinde (425-430) bir araya getirilmiş bir belgedir. Pierre Gilles(->) bu belgeyi 156l'de Lyon'da yayımlanan De Topographia Constantinopoleos adlı kitabında vermiştir. 1593'te Venedik'te Pan-ciroli, Notitia Dignitatum'la birlikte tekrar yayımlamıştır. Notitia 'nın önemi kent hakkında sayısal değerlendirme yapmamıza olanak veren tek kaynak olmasıdır. Bir giriş bölümünü izleyerek 14 bölgeye ayrıldığı anlaşılan kentin her bölgesindeki idarecilerle en önemli yapılarının bir listesini verir. Konstantinopolis'te Roma kent örgütlenmesinin yinelendiği görülür, istanbul'un yönetiminden sorumlu olan pra-efectus'un başkentteki en önemli sorunlarından biri emniyetti. Bölge idarecileri (curator) 13 tanedir. 14. bölge olan Bla-hernai'nin kent dışı bir mahalle olarak "cu-rator"u yoktur. Kendi bölgesinin belediye işlerinden sorumlu curator'un kamu işlerini gören kölelerden seçilen yardımcısı (vernaculus) her tür işi gören, halka çağrı yapan bir memurdu. Kentte geceleri kontrol için dolaşan 65 bekçi (vicomagist-ri) ve 560 gönüllü itfaiyeci (collegiati) vardı. Notitia her bölgede bunların sayısını vermiştir. Her bölgede bekçi sayısı aynıdır. Fakat itfaiyeci sayısı değişmektedir. Bu sayıya göre 7. ve 10. bölgeler özellikle kalabalıktır.

Notitia'da yapılar tipolojilerine göre sı-

nıflandırılarak sayıları verilmiştir. Kentte 5 saray (palatia) vardı. Yaptıranların statülerine göre büyük konutlar özel sıfatlar taşıyorlardı. 14. bölgede Büyük Saray (pa-latium magnum) ve "palatium placidi-anum" (Teodosios'un ikinci karısı Galla Placidia'nın sarayı) vardır. 11. bölgede "palatium flacillianum" (Teodosios'un birinci karısı Aelia Flacilla'nm sarayı), Notitia'nm adını verdiği saraylardır. Augusta unvanı verilen prenseslerin konutları (domus di-vinae augustarum) içinde 1. ve 10. bölgelerde Placidia'nın (I. Theodosius'un kızı), 3. ve 12. bölgelerde Pulheria'nın ve 10. bölgede Eudokia'mn konutları vardır. Ar-kadios'un kızlarından Arkadia'mn 9 ve 10. bölgelerde, Marina'mn 1. bölgede konutları (domus nobilissimae) bulunmaktadır. Konutlara verilen adlar arasındaki bu hiyerarşi Osmanlılarda da kesin olmasa bile, bir ölçüde vardır. Saray, konak, kasır ve köşk sultan ve saray mensupları ile yüksek idarecilerin konutları arasında çoğu kez duyarlı bir kullanımı yansıtır. Sultanların sarayları, vezirlerin konaklan kabul edilen bir ayrımdır. Konutla ilgili olarak sadece 4.388 domus'tan söz edilmektedir. Başka hiçbir sayı ve adın verilmemiş olması nedeniyle "domus" sözcüğünün içeriği üzerinde Roma ile karşılaştırılarak yorumlar yapılmıştır. Büyük bir olasılıkla "domus" her zaman büyük bir konut anlamına değil, Dagron'un belirttiği gibi, çok sayıda yapıyı içeren bir konut (domus: oikos) kompleksi anlamına kullanılıyordu. Bu domus'ların 153'ünde özel hamam vardı.

Notitia kentteki 4 forumu, Kapitol'ü, Augusteion'u ve Hippodrom'u zikrettikten sonra l colesseum, 2 senato binası ve 9 hamamdan söz etmektedir. Bu hamamlardan Arkadios Arcadianae'de (1. bölge), Zeuksippos 2. bölgede idi. Diğerleri Ho-norianae ve Eudoksianae'de (5. bölge), Carosianae'de (7. bölge), Anastasianae'de (9. bölge) ve Constantinianae'de (10. bölge) idiler. Dört büyük çeşme (nimfaion) vardı. Valens'in yaptırdığı Tauri Foru-mu'nun çeşmesi Nymphaeum Majus kentin en büyük çeşmesiydi (bu büyük ya-laklı çeşme 1553'te Andre Thevet tarafından görülmüştü). Diğer genel çeşmeler 5., 10. ve 14. bölgelerde idiler. 1. ve 2. bölge sınırında 2 tiyatro (teatrum maius ve teatrum minus) ve 13. ve 14. bölgelerde iki mim tiyatrosu (lusoria) hepsi 5. bölgede, Neorion(->) civarında 6 depo (horre-um), 2 sarnıç, 322 sokak (vici), 5 mezbaha ve 17 iskele (gradus) vardı. Notitia 430'da hâlâ var olduğu anlaşılan Thedo-sius'un Limanı'ndan (Eleutherius Limanı) ve onun ambarlarından (horrea Aleksand-rina ve horreum Teodosiacum) söz eder. Notitia ayrıca kentte 54 revak (portikus; embolos) olduğunu belirtir ve bunlardan 12. bölgedekine porticum Troadenses, 3. bölgedekine porticum Semirotundam (Sig-ma) ve 4. bölgedekine porticum Fani-onis'in adını verir.

Diğer kaynaklar, erken dönem yazarları ve arkeolojik verilerle birlikte Notitia Urbis Constantinopolüanae geç Roma

dönemi İstanbul'unun tarihini yazarken her seferinde yeni veriler ışığında yeniden yorumlanması gereken, temel belge niteliğini korumaktadır.

DOĞAN KUBAN