Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

ŞURANIN TӘŞKİL OLUNMASI SӘBӘBLӘRİ VӘ TARİXÇӘSİ

Fars Körfəzi Həmkarlıq Şurasının təşkil edilməsi səbəbi məntəqə ölkələrinin təhlükəsizlik tədbirlərinə duyduqları ehtiyacdan irəli gəlmişdir. Öz əmin-amanlıq və təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün məntəqə dövlətləri bu ittifaqın və həmkarlıq təşkilatının yaradılmasına razı olmuşlar.

Bu məntəqədə Әrəbistan yarımadasının coğrafi həmcinsliyini nəzərə almaqla, bir ittifaqın yaradılması ideyası, Ingiltərənin regiondakı hüzurunun başa çatdığı dövrdə formalaşmağa başladı. Ingilis hərbi qüvvələri bölgəni tərk etdikdən sonra illərlə Ingiltərənin nüfuzu altında olan Fars körfəzi cənub sahillərindəki ərəb ölkələrini mütəşəkkil siyasi vahid halına gətirmək üçün bu dövlət (yəni Ingiltərə) 1971-ci ildə ilk dəfə olaraq, regionda müəyyən bir federasiya və ya ittifaqın yaradılması ideyasını irəli sürdü. Bu plan Bəhreynə və yeddi “şeyx ölkəsinə” aid idi ki, Bəhreyn və Qatar müstəqil dövlət şəklində, lakin Ingiltərənin nüfuzu altında qalırdılar. Bununla belə, onların hamısı “Birləşmiş Әrəb Әmirlikləri”nin təşkil edilməsi barəsindəki planı imzaladılar. Bir il sonra Ingiltərə Süveyş kanalı şərqindəki hərbi bazalarını, o cümlədən, Fars körfəzindəki mövqelərinin tərk olunduğunu elan etdi.

1974-cü ildə Qabus sultanı - Oman şahının təkidiylə Məsqətdə, Omanın regional təhlükəsizlik və müdafiə siyasətlərinin koordinasiya edilməsi haqqında təkliflərinin müzakirə olunması məqsədi ilə Iran, Iraq, Küveyt, Bəhreyn, Qatar, BӘӘ, Səudiyyə Әrəbistanı və Omanın Xxarici Işlər nazirləri bir-birləri ilə görüşdülər. Lakin nazirlər lazımi səlahiyyətlərə malik olmadıqlarından, görüş nəticəsiz başa çatdı. Həmin il məntəqə ərəblərini cəm etmək üçün daha bir səy edildi. Küveyt əmiri Cabir Әl-Әhməd Fars körfəzi ölkələrinə etdiyi səfər zamanı, məntəqədə iqtisadi, siyasi və strateji təhlükələr müqabilində təhlükəsizliyi və sabitliyi qoruya biləcək “vəhdət” mövzusunu gündəliyə çıxarmışdı. Məntəqədə regional bir təşkilatın yaradılması məsələsi 5 il bundan sonra da davam etdi. Nəhayət, Fars körfəzi məntəqəsi yeni əsrə daxil oldu. Iranda Islam inqilabı baş verdi və qələbə çaldı. Regionda qərbin həyati mənafeləri xətərə düşdü və bu hadisələr, Iranı qərb düşərgəsindən çıxartdı və onu müstəqil dövlət etdi. ABŞ isə, körfəz regionunda öz hökmranlığını qorumaq üçün əsasən iki ölkəyə - Iran və Səudiyyə Әrəbistanına ümid bəsləyirdi. Səudiyyə Әrəbistanı hələ 1933-cü ildən, ABŞ neft şirkətlərinin bu ölkənin neft sənayesini ələ keçirdikdən sonra Amerikanın nüfuz dairəsinə çevrilmişdi. Səudiyyə Әrəbistanı və ABŞ arasında iqtisadi və hərbi-təhlükəsizlik və əməkdaşlıq haqqında bir sıra müqavilələr bağlamışdı. 1945-ci ildə Ruzvelt və Ibn Səud hərbi əməkdaşlıq barəsində əhdnamə imzalamışdılar və ABŞ-ın hərbi bazaları Səudiyyə Әrəbistanın ərazisində yerləşdirilmişdi.

1951-ci ildə ABŞ prezidenti özünün konqresindəki çıxışında belə demişdi: “Səudiyyə Әrəbistanının ABŞ tərəfindən müdafiə olunması, ABŞ-ın özünü müdafiə etməsi kimi başa düşülməlidir”.

Lakin Səudiyyə Әrəbistanı ABŞ-ın bölgədəki “iştahasını” (və ya marağını) təklikdə təmin edə bilmirdi və onun gözü regionda SSRI-nin nüfuzunun qarşısını ala biləcək, strateji baxımdan mühüm mövqeyə malik olan Irana düşmüşdü. Buna görə də, Ingiltərənin Süveyş kanalı və Fars körfəzi zonasından çıxması ilə Iran ABŞ-ın regiondakı əsas dayağına çevrildi. Səudiyyə Әrəbistanı və Iran bölgədə ABŞ-ın ən mühüm dostları kimi tanınmağa başladılar. Regionun sabitliyi və təhlükəsizliyi Iran və Səudiyyə Әrəbistanına tapşırıldı.

1979-cu ildə baş vermiş Iran Islam Inqilabı, məntəqənin strateji durumunu büsbütün dəyişdi və ABŞ-ın SSRI-yə qarşı yaratdığı “cənub təhlükəsizlik hasarı”nı sökdü. Iran, nəinki Şərqdə, hətta bütün dünyada ABŞ-ın ən qatı düşmənlərindən birinə çevrildi. Regionun strateji durumundakı bu cür kəskin dəyişikliklər Fars körfəzi dövlətlərinin bərk nigarançılığına səbəb oldu. Elə həmin dövrdə, yəni 1979-cu ildə SSRI Әfqanıstanı işğal etdi və ABŞ-ın məntəqədəki maraqları güclü təhlükə altına düşdü. Bu cəhətdən də, məntəqə dövlətləri regional məsələlərə öz əvvəlki baxışlarını yeniləşdirmək məcburiyyətində qaldılar və zəruri təhlükəsizlik tədbirlərinin yaradılması haqqında fikirləşməyə başladılar. ABŞ isə, əsasən iki istiqamətdə öz səylərini gücləndirirdi:

1. Islam inqilabı və SSRI-nin cənub istiqamətində təsirlərinin qarşısını almaq məqsədi ilə, bölgədə ABŞ-ın birbaşa hərbi hüzurunu təmin etmək və onun regionda mərkəzi hərbi komandanlıq funksiyalarını həyata keçirmək üçün hazırladığı sürətli planları reallaşdırmağa başladı.

2. ABŞ, Fars körfəzi məntəqəsindəki mövcud potensial imkanlara söykənib, onlardan həmkarlıq şurası kimi özünün strateji maraqlarına xidmət edən qurumlar formasında istifadə etməyə başladı. Regional təhlükəsizlik tədbirlərindən sayılan “Әrəbistanın strateji müdafiə planı” (Sülh qalxanı) və “Səhra qalxanı” bu qəbildən olan “həmkarlıq”-a misaldır.

Bütün bunlardan məlum olur ki, Fars Körfəzi Həmkarlıq Təşkilatı, əsasən müdafiə və təhlükəsizlik mahiyyəti daşıyan bir qurumdur və onun təşkil edilmə səbəbi isə, ABŞ-ın və məntəqə dövlətlərinin burada təhlükəsizliyə duyduqları ehtiyacdan irəli gəlir.

1979-cu ildə Iran Islam Inqilabının qələbəsi, SSRI tərəfindən Әfqanıstanın işğalı və 1980-cı ildə Iran-Iraq müharibəsinin başlanması, Fars körfəzi ölkələrinin inteqrasiyaya olan meyillərini daha da gücləndirdi. Әlbəttə, ABŞ dövlət xadimlərinin regional bir təşkilatın yaradılması haqqındakı tövsiyələri daha təsirli faktor sayıla bilər.

Nəhayət, 1981-ci ilin fevralında BӘӘ, Bəhreyn, Küveyt, Qatar, Oman və Səudiyyə Әrəbistanının xarici işlər nazirləri Әr-Riyad şəhərində toplaşaraq, Fars Körfəzi Həmkarlıq Təşkilatının təsis edilməsi barəsində yekdilliklə qərar qəbul etdilər. 3 ay sonra adı çəkilən ölkələrin başçıları Әbu Zəbi şəhərində konfransa toplaşaraq, təşkilatın nizamnaməsini imzaladılar. Әlbəttə ki, qurumun əsasnaməsində daha çox iqtisadi əməmkdaşlıqdan söz gedir. Lakin şura üzvlərinin həqiqi həmkarlığı müdafiə və təhlükəsizlik sahələrinə şamildir.

Şuranın baş katibi də, həmçinin, məhz bu mətləbə işarə edərək, belə bildirmişdi: “Biz NATO-ya oxşamayacağıq. Amma məntəqənin xüsusi vəziyyəti bizi təhlükəsizlik tədbirlərinə əl atmağa məcbur edir”.

Şuranın təşkilindən bir il sonra keçirilən ölkə başçılarının 2-ci iclasında (qeyd etmək lazımdır ki, burada müdafiə nazirləri və ordu qərargah rəisləri də iştirak edirdilər) üzv ölkələrin silahlı qüvvələrinin keyfiyyət və kəmiyyətcə inkişaf etdirilməsi və müştərək hərbi komandılığın yaradılması barəsində qərar qəbul edildi. Nəzərə almaq lazımdır ki, şuranın əsasnaməsində iqtisadi, ictimai, elmi, mədəni-maarif, əkinçilik, sənaye, turizm və səhiyyə sahələrində əməkdaşlıq etmək barəsində açıq-aydın maddələrin olmasına baxmayaraq, hərbi və təhlükəsizlik işləri və həmkarlığı haqqında aşkarcasına heç bir bənd yoxdur!