Ihyou ulumid-din

«Darhaqiqat, Men Allohdirman. (Hech qanday) iloh yo‘q, faqat Men bordirman.
Bas, sen Mengagina ibodat qil!» (Toha surasi, 14-oyat) deyayotganlarini
eshitishgandir. Bunda u zotning faqat hikoya qilib aytayotganlarini tushunish lozim.
Ikkinchisi, ma’nosi tushunarsiz bo‘lgan shath kalimalaridir. Ularning tashqi ko‘rinishi
chiroyli, iboralari hayratli, ammo negizida ma’nosi yo‘q.
Bunday so‘zlar so‘zlovchi tarafidan tushunmagan holatda aqlning qosirligi yoki eshitgan
so‘zining ma’nosini tushunib yetishga ilmi noqisligi tufayli xayolidagi vasvasalardan kelib
chiqqan bo‘lishi mumkin. Bu qism so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ulardan hech qanday
naf yo‘q, ular faqat qalbni yaralaydi, aqllarni dahshatga solib, zehnlarni hayrat
ko‘chasiga olib kiradi. Yoki unga xohlagan ma’nolarni berishga olib keladi. Natijada har
kimning tushunchasi xohishiga ko‘ra bo‘lib qoladi.
Nabiy (sollallohu alayhi vasallam): «Sizlardan birortangiz biror qavmga ular
tushunmaydigan so‘z aytmasin, aks holda ular o‘rtasida fitna bo‘ladi», deganlar.96 Va
yana: «Odamlarga ular biladigan narsalar bilan gapiringlar, ular tushunmaydigan narsani
gapirmanglar. (Ular tushunmaydigan narsani gapirib) Alloh va Rasulini yolg‘onchi
qilishlarini xohlaysizlarmi?» deganlar.97
Ushbu hadis so‘zlayotgan so‘zini tushunadigan, ammo tinglovchining ongiga yetkaza
olmaydiganlarga tegishlidir. Endi so‘zlovchi nima deyotganini o‘ziyam tushunmasa,
qanday bo‘ladi? Bas, tinglovchi tushunmasa, so‘zlovchi tushunadigan so‘z bo‘lsa ham,
uni gapirish durust emas. Iso (a.s.): «Hikmatni uning ahli bo‘lmaganlar davrasiga
tashlamanglar, hikmatga zulm qilib qo‘yasiz. Shuningdek, hikmatni hikmat ahlidan
to‘smanglar, hikmat ahliga zulm qilib qo‘yasiz. Da’voni kasallangan joyga qo‘yadigan
hoziq tabib kabi bo‘linglar», deganlar. Boshqa bir lafzda: «Kim hikmatni hikmat ahli
bo‘lmaganlar oldiga qo‘ysa, johil bo‘libdi. Kim ahlini hikmatdan qaytarsa, zulm qilibdi.
Hikmatning haqqi bor va uning ahli ham bor. Sen har bir haq egasining haqqini ber»,
deyilgan.
96. Uqayliy, Ibn Sunniy Abu Nu’aymlar zaif isnod bilan rivoyat qilishgan. Muslim esa mavquf holda Ibn Mas’uddan rivoyat qilgan.
97. Buxoriy mavquf holda Alidan (r.a.) rivoyat qilgan.
Tommot kalimalarga kelsak, shath haqida so‘zlaganimiz unga ham oiddir. Ammo
tommotning yana bir o‘ziga xos jihati borki, u shar’iy lafzlarning zohiriy tushunchasini
foyda kelmaydigan botiniy ishlarga o‘girishdir. Botiniylarning ta’villardagi odatlari kabi
bu ish ham harom va uning zarari kattadir. Chunki lafzlar shariat sohibi tarafidan bo‘lgan
naqlga tayanmagan holda zohiriy muqtazosidan boshqa ma’noga hech bir zaruratsiz
o‘girilsa, ushbu o‘girish lafzlarga bo‘lgan ishonchning botilligini taqozo etadi va u sababli
Alloh va Rasulining kalomi manfaati yo‘qoladi. Chunki u tarafdan zehnga kelgan narsaga
ishonilmaydi, botinning esa, unga bog‘liq yeri yo‘q. Balki u haqdagi tushunchalar
qarama-qarshi bo‘ladi va uni turli vajhlarga yo‘yish mumkin. Bu ham zarari yoyilgan
bid’atlardandir. Uning sohiblari qilgan ta’villari orqali insonlarni hayratga solishni qasd
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 61
qiladilar. Zero, nafslar nodir narsalarga moyil bo‘ladi va undan lazzat oladi. Shu yo‘l
orqali botiniylar o‘z fikrlariga muvofiqlashtirib, kalimalarning zohirini ta’vil qilish bilan
shariatni buzishmoqchi bo‘ladi. Biz ularning mazhablari haqida botiniylarga raddiya
sifatida tasnif etilgan «Mustazhar» kitobida keltirganmiz. Ahli tommotning ta’viliga Alloh
taoloning: