İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Tətbiqi proqram təminatının təsnifatı 
1.  Mətn redaktorları. Mətn redaktorunun əsas funksiyaları  – mətn verilənlərinin daxil 
edilməsi  və  redaktə  olunmasıdır.  Verilənlərin  daxil  edilməsi,  çıxarılması  və 
saxlanması üçün mətn redaktoru sistem proqram təminatından istifadə edir. Proqram 
təminatı  ilə  tanışlıq  və  kompüterlə  işləmək  vərdişlərinə  yiyələnmək  tətbiqi 
proqramların bu sinfi ilə başlayır. 
2.  Mətn  prosessorları.  Bunlar  mətni  formatlaşdırmağa,  başqa  sözlə,  rəsmi  formaya 
gətirməyə  imkan  verir.  Mətn  prosessorlarının  əsas  vasitələri  hazır  sənədin  tərkib 
hissələri  olan  mətn,  şəkil,  cədvəl  və  digər  obyektlərin  qarşılıqlı  təsirini,  həmçinin 
redaktə  və  formatlaşdırma  işinin  avtomatlaşdırılmasını  təmin  edirlər.  Sənədlərlə 
işləməyin  müasir  stili  (üslubu)  2  yanaşmadan  ibarətdir:  1)  kağız  sənədlərlə  iş,  2) 
elektron  sənədlərlə  iş.  Bu  sənədlərin  formatlaşdırılması  metodları  fərqli  olsa  da 
mətn prosessorları hər iki sənədi uğurla işləməyə imkan verir. 
3.  Qrafik  redaktorlar.  Qrafik  şəkillərin  yaradılması  və  emalı  üçün  nəzərdə  tutulmuş 
geniş  proqramlar  sinfi  mövcuddur.  Bunların  3  kateqoriyası  fərqləndirilir:  1)  rastr 
redaktorları, 2) vektor redaktorları, 3) 3-D redaktorları –(üçölşülü qrafika). 
Rastr redaktorlarında qrafik obyekt nöqtələr (rastrlar) kombinasiyası şəklində təqdim 
edilir ki, bu nöqtələrin də hər birinin öz rəngi və parlaqlığı vardır. Bu yanaşma o hallarda 
səmərəlidir ki, qrafik təsvirdə rənglərin sayı çoxdur və rənglər barədəki informasiya forma 

---

 
106 
barədəki  informasiyadan  daha  vacibdir.  Bu  yanaşma  fotoqrafiya  və  poliqrafiya  (mətbəə) 
şəkilləri üçün xarakterikdir.  
Vektor redaktorları şəkilə aid verilənlərin təqdim edilməsi üsulu ilə fərqlənir. Burada 
obyekt  nöqtə  deyil,  xəttdir.  Hər  bir  xətt  3-cü  dərəcəli  riyazi  əyri  kimi  təsəvvür  edilir  və 
düsturla  ifadə  olunur.  Bu  halda  verilənlər  yaddaşda  az  yer  tutur.  Lakin  şəklin  ekrana 
çıxarılması mürəkkəb hesablamalar tələb etdiyindən güclü hesablayıcı sistemlərin olmasını 
tələb edir. Bu yanaşma reklamların və nəşriyyat məhsullarının cildlərinin hazırlanmasında 
geniş tətbiq edilir. 
4.  Verilənlər bazasının idarə edilməsi sistemləri (VBİS-lər). Verilənlər bazası dedikdə, 
cədvəl strukturları şəklində təşkil edilmiş iri verilənlər massivləri nəzərdə tutulur.  
VBİS-in əsas funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir: 
-boş VB strukturlarının yaradılması; 
-verilənlərin  strukturlara  doldurulması  və  digər  bazalarda  olan  cədvəllərdən 
verilənlərin idxal edilməsi vasitələrinin mövcud olması; 
-verilənlərə müraciət imkanı və axtarış və filtrasiya vasitələrinin mmövcud olması. 
Şəbəkə  texnologiyalarının  geniş  yayılması  ilə  bağlı  olaraq  müasir  VBİS-lərdən 
uzaqda  (İnternet  serverlərində)  yerləşən  paylanmış  resurslarla  işləmək  imkanıın  olması 
tələb edilir. 
5.  Elektron  cədvəllər.  Bunlar  müxtəlif  tip  verilənlərin  saxlanması  və  emalı  üçün 
vasitələr  kompleksi  təqdim  edir.  Əsas  aksent  verilənlərin  dəyişdirilməsinə 
yönəldilsə  də  ədədi  verilənlər  üzərində  işləmək  üçün  geniş  spektrdə  vasitələrə 
malikdir.  Elektron  cədvəllərin  əsas  xüsusiyyəti  riyazi  və  ya  məntiqi  düsturlarla 
verilmiş  əlaqələndirilmiş  yuvaların  məzmununu  avtomatik  dəyişdirə  bilməkdir. 
Elektron cədvəllər mühasibat uçotunda, maliyyə və ticarət bazarlarının təhlilində, iri 
həcmli 
ədədi 
verilənlərin 
müntəzəm 
təkrarlanan 
hesablamalarının 
avtomatlaşdırılmasında geniş tətbiq edilir.  
6.  Avtomatlaşdırılmış  layihələşdirmə  sistemləri  (SAD-sistemlər).  Bunlar  layihə-
konstruktor işlərinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. SAD-sistemlər 
maşınqayırmada,  cihazqayırmada,  memarlıqda  tətbiq  edilir.  Bu  sistemlər  qrafik 
işlərlə  yanaşı  sadə  hesablamalar  aparmaq,  verilənlər  bazasında  mövcud  olan  hazır 
konstruktiv  elementləri  seçmək  imkanı  da  verir.  SAD-sistemlərin  əsas  xüsusiyyəti 
layihələşdirmənin  bütün  mərhələlərində  texniki  şərtləri,  norma  və  qaydaları 

---

 
107 
avtomatik  təmin  etməkdən  ibarətdir.  Layihə  işlərinin  avtomatlaşdırılmış  sistemi 
(rusca-САПР)  çevik  istehsal  sistemlərinin  (ÇİS-lərin)  və  texnoloji  proseslərin 
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin (TP AİS-lərin) zəruri komponentidir.   
7.  Stolüstü  nəşriyyat  sistemləri.  Bunlar  poliqrafiya  məhsullarının  səhifələnməsi 
(verstka edilməsi) prosesini avtomatlaşdırmaq üçündür. Nəşriyyat sistemləri mətnin 
səhifə  parametrləri  ilə  və  qrafik  obyektlərlə  qarşılıqlı  təsirin  idarə  edilməsi  üzrə 
geniş  tərkibdə  vasitələrə  malik  olsalar  da,  mətnin  daxil  edilməsi  və  redaktə  işinin 
avtomatlaşdırılması imkanları üzrə xeyli zəifdir. Bunlar adətən əvvəlcədən mətn və 
qrafik redaktorlarda işlənilmiş sənədlərə tətbiq edilir. 
8.  HTML  redaktorları  (Web-redaktorlar).  Bunlar  mətn  və  qrafik  redaktorların 
imkanlarını özündə birləşdirən xüsusi sinif redaktorlardır. Bu redaktorlar İnternetin 
veb-səhifələrini yaratmaq və redaktə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sinfə aid 
olan proqramlar elektron sənədlərin və multimediya məhsullarının hazırlanmasında 
istifadə edilir. 
9.  Brauzerlər  (Veb-sənədlərə  baxış  vasitələri).  Bunlar  HTML  formatında  yaradılmış 
elektron  sənədlərə  baxış  keçirmək  üçündür.  Brauzerlər  mətn  və  şəkilləri  təkrar 
yaratmaqla  yanaşı,  musiqi,  insan  danışığı,  radioverilişləri,  video  konfranslar 
səsləndirmək, elektron poçtla işləmək imkanı da yarada bilir. 
10.  Avtomatlaşdırılmış  tərcümə  sistemləri.  Elektron  lüğətlər  və  dildən-dilə  tərcümə 
proqramları  fərqləndirilir.  Elektron  lüğətlər  sənəddəki  ayrı-ayrı  sözləri  tərcümə 
etmək  üçün  olan  proqram  vasitələridir.  Bunlar  sərbəst  mətn  tərcüməsi  ilə  məşğul 
olan  peşəkar  tərcüməçilər  tərəfindən  istifadə  edilir.  Bu  proqramlar  bir  dildə  daxil 
edilən  mətni  başqa  dildə  ekrana  çıxarıaraq  tərcümə  işini  avtomatlaşdırır. 
Avtomatlaşdırılmış  tərcümədə  keyfiyyətli  bədii  tərcümə  mətni  almaq  çətindir. 
Çünki  burada  tərcümə  ayrı-ayrı  leksik  vahidlərin  tərcüməsi  yolu  ilə  əldə  edilir. 
Texniki mətnlərin tərcüməsi xeyli keyfiyyətli alınır. 
Avtomatlaşdırılmış  tərcümə  proqramlarından  istifadə  edilməsi  aşağıdakı  hallarda 
məqsədəuyğundur: 
-xarici dili mütləq şəkildə anlamadıqda: 
-sənədlə tez tanış olmaq zərurəti yarandıqda; 
-xarici dilə tərcümə etmək lazım gəldikdə; 
-tərcümə qaralaması hazırlayıb sonra redaktə etmək imkanı olduqda. 

---

 
108 
11.  İnteqrasiya  edilmiş  kargüzarlıq  sistemləri.  Bunlar  rəhbərin  iş  yerinin  avtomatlaş-
dırılması  üçün  nəzərdə  tutulmuş  vasitələrdir.  Xüsusi  halda,  bu  funksiyalar 
sənədlərin  yaradılmasından,  redaktə  edilməsindən  və  formatlaşdırılmasından, 
elektron  poçt,  faksimil  və  telefon  rabitəsi  funksiyalarının  mərkəzləşdirilməsindən, 
müəssisədəki  sənəddövriyyəsinin  monitorinqindən  və  dispetçerləmədən,  alt 
bölmələrin 
işinin 
koordinasiyasından, 
inzibati-təsərrüfat 
fəaliyyətinin 
optimallaşdırılmasından  və  operativ  və  sorğu  informasiyasının  göndərilməsindən 
ibarətdir. 
12.  Mühasibat  sistemləri.  Bunlar  mətn  və  cədvəl  redaktorlarının,  həmçinin  VBİS-in 
funksiyalarını  özlərində  birləşdirmişdir.  Mühasibat  sistemləri  ilkin  mühasibat 
sənədlərinin  tərtibi  və  uçotu,  müəssisənin  istehsal,  təsərrüfat  və  maliyyə 
fəaliyyətinin  yekunlarına  dair  müntəzəm  hesabatların  vergi  orqanlarının, 
büdcədənkənar  fondların  və  statistik  uçot  orqanlarının  tələb  etdikləri  formada 
hazırlanmasının avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.  
13.  Maliyyə-analitik  sistemləri.  Bunlar  bank  və  birja  strukturlarında  istifadə  edilir. 
Maliyyə-analitik  sistemləri  maliyyə  və  ticarət  bazarlarında,  habelə  xammal 
bazarlarında  gözlənilən  situasyaya  nəzarət  etmək  və  proqnozlaşdırmaq,  həmçinin 
cari  hadisələri  təhlil  etmək  və  hesabat  tərtib  etmək  işlərini  avtomatlaşdırmaq 
üçündür. 
14.  Ekspert  sistemləri.  Bunlar  bilik  bazalarındakı  verilənlərin  təhlili  və  istifadəçi 
sorğusuna uyğun cavabın verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ekspert sistemləri o 
halda  istifadə  edilir  ki,  qərar  qəbulu  üçün  xüsusi  geniş  mütəxəssis  biliyi  tələb 
olunur.  Bu  sistemlər  tibbdə,  əczaçılıqda,  kimyada,  hüquqda  və  s  istifadə  edilir. 
Ekspert  sistemlərinin  istifadə  edilməsi  bilik  mühəndisliyi  adlanan  elm  sahəsi  ilə 
əlaqədardır. Bilik mühəndisləri dedikdə, ekspert sistemlərinin layihələşdiriciləri ilə 
(proqramçılarla)  elm  və  texnikanın  konkret  sahəsinə  aid  olan  mütəxəssislər 
(ekspertlər) arasında əlaqə yaradan mütəxəssislər nəzərdə tutulur. 
15.  Geoinformasiya  sistemləri.  Bunlar  xəritəçəkmə  və  geodeziya  işlərinin  avtomat-
laşdırılması  üçündür.  Bu  sistemlər  topoqrafik  və  aeroqrafik  metodlarla  alınmış 
informasiya ilə işləyir. 
16.  Videomontaj  sistemləri.  Bu  sistemlər  video  materialların  rəqəmsal  işlənməsi, 
montaj edilməsi, video effektlərin yaradılması, video qüsurların ləğv edilməsi, video 

---

 
109 
materiala  səsin  qoşulması,  titr  və  subtitrlərin  əlavə  edilməsi  üçün  nəzərdə 
tutulmuşdur.  Bu  sistemlərin  bəzi  kateqoriyaları  tədris,  sorğu  və  əyləncə  sistemləri 
və  proqramları  şəklində  mövcuddur.  Bunların  xarakterik  cəhəti  geniş  spektrdə 
multimediya vasitələri ilə təcchiz olunmasıdır. 
17.  İnstrumental  dillər  və  proqramlaşdırma sistemləri. Bu  vasitələr  yeni  proqramların 
tərtib  edilməsi  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  sistemlərin  köməyi  ilə  tərtib  edilmiş 
proqramı  kompüter  ―anlayır‖  və  maşın  kodunda  icra  edir.  Hər  bir  əmr  1  və  0-lar 
sırası şəklində verilir. Proqramın maşın dilində yazılması qətiyyən münasib deyildir. 
Buna görə də proqram insana aydın olan dildə, yəni instrumental dildə, başqa sözlə, 
alqoritmik  dildə  və  ya  proqramlaşdırma  dilində  tərtib  edilir  və  sonra  translyator 
adlanan  xüsusi  proqram  vasitəsilə  proqram  mətni  maşın  koduna  tərcümə  edilir  ki, 
buna  da  proqramın  translyasiya  edilməsi  deyilir.  Translyatorlar  2  tip  olur:  1) 
interpretatorlar  və  2)  kompilyatorlar.  İnterpretator  proqramdakı  bir  operatoru 
oxuyur,  təhlil  edir  və  həmin  anda  iccra  edir.  Sonra  növbəti  operatoru  oxuyur  və  s. 
Kompilyator isə proqramı tamamilə oxuyub təhlil etdikdən sonra proqramın icrasına 
başlayır. İnstrumental dillər aşağı səviyyəli (maşın dilinə yaxın) və yüksək səviyyəli 
(insan  dilinə  yaxın) olmaqla 2  qrupa  bölünür. Aşağı  səviyyəli  dillərə  assemblerlər, 
yüksək  səviyyəli  dillərə  isə  Pascal,  Basic,  C/C++,  VB  dilləri  və  s  aiddir. 
Proqramlaşdırma  sistemlərinə  translyatorlardan  əlavə,  mətn  redaktorları,  yerbəyer 
(komponovka) edici, standart proqramlar kitabxanası, sazlayıcı, proqramlaşdırmanın 
avtomatlaşdırılmasını  vizuallaşdıran  vasitələr  daxildir.  Belə  sistemlərə  nümunə 
olaraq Delphi, Visual Basic, C++, VisualFoxPro və s göstərilə bilər.